Heinrich Böll był jednym z najbardziej znaczących pisarzy powojennych. Ten wybitny artysta i intelektualista wyraźnie wspierał w swoich powieściach, opowiadaniach i politycznych wypowiedziach fundamentalne wartości jak prawo do autonomii i niezależnego myślenia, a główne przesłanie dotyczące praw człowieka, pacyfizmu i aktywizmu nie straciło na aktualności. Zapraszamy do podróży w czasie, by poznać jego osobisty i literacki rozwój.
Heinrich Böll przyszedł na świat 21 grudnia 1917 r. w Kolonii jako ósme dziecko stolarza Viktora Bölla i Marii Herrmann. Uczęszczał do szkoły katolickiej i państwowego, humanistycznego gimnazjum im. Cesarza Wilhelma w Kolonii. Po odbyciu pierwszego semestru na studiach filologii klasycznej został powołany do Wehrmachtu. Służył w Niemczech, Francji, Rosji, Węgrach i Polsce, co odcisnęło piętno na jego wczesnych utworach. Ich bohaterami są ofiary wojennego szaleństwa, tak żołnierze, jak i cywile, straumatyzowani i poszukujący bezpiecznej przystani w zrujnowanej rzeczywistości.
W marcu 1942 r. ożenił się z młodzieńczą miłością Annemarie Chech, z którą będzie mieć czterech synów. Jej praca w szkole zapewnia rodzinie utrzymanie, dzięki czemu Böll mógł poświęcić się swojej literaturze. Po wojnie ukończył studia germanistyczne w Kolonii.
Debiutował w 1949 r. powieścią „Pociąg przybył punktualnie”, w której rozprawiał się z mitem żołnierskiego bohaterstwa, ukazując destrukcyjny wpływ wojny na moralność ludzi.
Od 1951 r., kiedy otrzymał nagrodę Grupy 47 za satyrę „Czarne owce”, zajmował się wyłącznie pracą literacką, pisząc wiele słuchowisk radiowych i publikując swoje opowiadania w czasopismach. W swoich następnych utworach - zbiorze opowiadań „Wędrowcze, gdy dotrzesz do Spa..." (1950) oraz powieściach: „Gdzie byłeś Adamie?" (1951), „I nie poskarżył się ani słowem" (1953), „Nie strzeżone progi” (1954), „Chleb najwcześniejszych lat” - przedstawił absurd konfliktów zbrojnych i nędzę powojennej rzeczywistości. Böll odważnie i bezkompromisowo opowiadał się za remilitaryzacją Niemiec. Krytycznie podchodził też do demoralizujących, degradującym psychicznie i moralnie procesów tzw. cudu gospodarczego. Pesymistyczne nastawienie do przyszłości RFN jest wyczuwalne w późniejszych powieściach: „Opuszczenie oddziału” (1964), „Koniec podróży służbowej” (1966) oraz „Portret zbiorowy z damą” (1971). Twórczość Bölla, w treści rozrachunkowa, w formie zaś prosta i klarowna – miała na celu odrodzenie języka niemieckiego po latach używania faszystowskiej nowomowy. Pisarz wielokrotnie zwracał uwagę na potężną moc języka i jej performatywny wymiar: „Kto kocha język wie, że jest najbardziej ludzkim elementem człowieka, i dlatego może stać się najpotworniejszym wyrazem jego barbarzyństwa” [1].
W 1972 r. Heinrich Böll otrzymał literacką Nagrodę Nobla za „twórczość, w której szeroki ogląd rzeczywistości łączy się z wielką sztuką tworzenia charakterów, twórczość, która stała się ważnym wkładem w odrodzenie niemieckiej literatury" (pełny tekst uzasadnienia decyzji Komitetu Noblowskiego).
Pisarz aktywnie działał w PEN Clubie i często zabierał głos w obronie pisarzy represjonowanych za poglądy; solidaryzował się m.in. z Lwem Kopielewem i Aleksandrem Sołżenicynem.
Z czasem zaostrzał się jego protest przeciw wszelkim przejawom zniewolenia jednostki. Dał temu wyraz w swym głośnym opowiadaniu „Utracona cześć Katarzyny Blum", ostrej krytyce prasy bulwarowej, co wywołało bezpardonowy atak brukowego dziennika „Bild”. Choć aktywnie uczestniczył w działalności publicznej i angażował się politycznie w swoich dziełach, nigdy nie związał się z konkretną siłą polityczną. Od 1979 roku sympatyzował z nowo powstałym ugrupowaniem Zielonych. Jako niekwestionowany autorytet moralny od lat siedemdziesiątych aż do śmierci pełnił rolę "sumienia narodu".
Osobiste wspomnienia Heinricha Bölla i wywiady [w jęz. niemieckim]:
Polskie wydania:
1948: Człowiek z nożami (Der Mann mit den Messern) tom opowiadań – pol. wyd. 1959., Książka i Wiedza
1949: Pociąg przybył punktualnie (Der Zug war pünktlich) tom opowiadań – pol. wyd. 1955, Kultura Paryska
1951: Gdzie byłeś Adamie? (Wo warst du, Adam?) powieść – pol. wyd. 1957., Instytut Wydawniczy PAX
1953: I nie poskarżył się ani słowem (Und sagte kein einziges Wort) powieść – pol. wyd. 1956., Instytut Wydawniczy PAX
1954: Nie strzeżone progi (Haus ohne Hüter) powieść – pol. wyd. 1957., Czytelnik
1955: Chleb najwcześniejszych lat (Das Brot der frühen Jahre) powieść – pol. wyd. 1957., Państwowy Instytut Wydawniczy
1957: Dziennik Irlandzki (Irisches Tagebuch) pol. wyd. 1975., Znak
1957: Odjazd za godzinę (Eine Stunde Aufenthalt) słuchowisko - pol. wyd. 1964, Instytut Wydawniczy PAX
1959: Bilard o wpół do dziesiątej (Billard um halbzehn) powieść – pol. wyd. 1961., Muza
1962: Kiedy wojna wybuchła. Kiedy wojna się skończyła (Als der Krieg ausbrach. Als der Krieg zu Ende war) opowiadania – pol. wyd. 1966., Państwowy Instytut Wydawniczy
1963: Zwierzenia klowna (Ansichten eines Clowns) powieść – pol. wyd. 1968., Czytelnik
1964: Opuszczenie oddziału (Entfernung von der Truppe) tom opowiadań – pol. wyd. 1970., Wydawnictwo Poznańskie
1966: Koniec podróży służbowej (Ende einer Dienstfahrt) powieść – pol. wyd. 1969., Czytelnik
1971: Portret grupowy z damą (Gruppenbild mit Dame ) powieść – pol. wyd. 1993., Czytelnik
1974: Utracona cześć Katarzyny Blum (Die verlorene Ehre der Katharina Blum) powieść – pol. wyd. 1976., Mediaset Poland
1977: Śmierć Lohengrina – zbiór opowiadań – pol.wyd. 1977., Czytelnik
1979: Opiekuńcze oblężenie (Fürsorgliche Belagerung ) powieść – pol. wyd. 1986., Czytelnik
1985: Kobiety na tle krajobrazu z rzeką (Frauen vor Flusslandschaft) powieść – pol. wyd. 1989., Wydawnictwo Poznańskie
1992: Anioł milczał (Der Engel schwieg) powieść – pol. wyd. 1997., Wydawnictwo Literackie
[1]Tłum. własne: „Wer die Sprache liebt, weiß, dass sie das Menschlichste am Menschen ist und darum auch schrecklichster Ausdruck seiner Unmenschlichkeit werden kann“. Cytat z „Epitaph fuer Walter Widmer“, 1959.