Atlas pestycydów 2024
W miodzie, w owocach i warzywach, w trawie, w powietrzu, na placach zabaw, a nawet w ludzkich włosach – wszędzie można znaleźć ślady pestycydów stosowanych w rolnictwie. To, że chemiczne pestycydy mają negatywny wpływ na ludzkie zdrowie i środowisko, jest niezaprzeczalne. Od lat wiadomo, że oddziałują one niekorzystnie na owady i rośliny, zanieczyszczają wody oraz gleby. Już w 1962 roku w uznanej książce „Milcząca wiosna” (ang. „Silent Spring”) amerykańska biolożka Rachel Carson opisała szkodliwe działanie pestycydów. Ta przełomowa praca, która doprowadziła do zakazu stosowania najbardziej toksycznych środków, jak DDT, jest do dziś uznawana za jedną z najważniejszych dla ruchu na rzecz ochrony środowiska. Po jej publikacji wiele pestycydów zostało wycofanych z obrotu, a w ich miejsce wprowadzono nowe, obiecując, że będą bezpieczne dla zdrowia i środowiska. Ta obietnica jest niestety rzadko dotrzymywana.
Mimo że wprowadzonych zostało wiele obostrzeń w dopuszczaniu pestycydów do obrotu, a także dobrowolnych i prawnie wiążących porozumień regulujących ich stosowanie, sześćdziesiąt lat po publikacji książki Carson na świecie stosuje się więcej pestycydów niż kiedykolwiek wcześniej. Uprawa roślin modyfikowanych genetycznie, takich jak soja i kukurydza, odpornych na działania środków chwastobójczych przyczyniła się do wzrostu zużycia herbicydów, zwłaszcza w krajach o bogatej różnorodności biologicznej. Według dostępnych danych liczba zatruć pestycydami wzrosła do 385 milionów rocznie. Pestycydy są również wskazywane jako jedna z istotnych przyczyn zanikania gatunków oraz utraty żyzności gleby.
Tylko nieliczne państwa i regiony wypracowały ambitne strategie redukcji pestycydów, jeszcze mniej – koncepcję rolnictwa rzeczywiście niezależnego od chemicznej ochrony roślin. Nie bez przyczyny – rynek pestycydów jest lukratywny, a nieliczne powiązane ze sobą i wpływowe koncerny agrochemiczne dzielą go między siebie. Unia Europejska jest największym eksporterem pestycydów na świecie, a rozwijającymi się rynkami zbytu są Ameryka Południowa i Azja. Także do krajów afrykańskich eksportuje się coraz więcej pestycydów, w tym wycofanych z użycia w UE ze względu na zagrożenia dla zdrowia ludzi i środowiska. Od lat organizacje pozarządowe żądają prawa, które skutecznie zabroni podwójnych standardów w eksporcie.
Międzynarodowe porozumienia o ochronie różnorodności biologicznej zobowiązują UE do ograniczenia negatywnego wpływu pestycydów na ekosystemy. Komisja Europejska wyznaczyła w strategii „Od pola do stołu” cel redukcji o 50% stosowania pestycydów i związanego z nim ryzyka do 2030 roku. Dla 1,2 miliona obywatelek i obywateli popierających swoim podpisem inicjatywę „Ratujmy pszczoły i rolników!” cele te nie są wystarczające. Inicjatywa wzywa do 80-procentowej redukcji stosowania chemicznych środków ochrony roślin do 2030 roku i całkowitego ich wycofania do roku 2035.
Różne grupy interesu i rządy państw członkowskich UE kwestionują rozwiązania zawarte w strategii „Od pola do stołu”, w tym cele redukcji pestycydów, powołując się na potrzebę produkcji większej ilości żywności. Ośrodki naukowe i organizacje międzynarodowe, takie jak Światowy Program Żywnościowy (WFP) i Organizacja Narodów Zjednoczonych do spraw Wyżywienia i Rolnictwa (FAO), wskazują jednak, że to nie reformy służące ochronie środowiska, a utrata różnorodności biologicznej i ekstremalne zjawiska pogodowe związane ze zmianą klimatu coraz bardziej zagrażają bezpieczeństwu żywnościowemu. Podkreślają one konieczność wprowadzenia zrównoważonego systemu żywnościowego.
Rolnictwo musi się zmienić, aby sprostać tym wyzwaniom przy mniejszym wykorzystaniu chemicznych środków ochrony roślin i nawozów. W szczególności musi zmniejszyć niekorzystne oddziaływanie na pożyteczne gatunki i chronić ich siedliska. Ważne jest zdobycie umiejętności pracy razem z przyrodą, a nie przeciwko niej. Wspólna Polityka Rolna (WPR) mogłaby dostarczyć środki finansowe potrzebne do takiej zmiany. Jak dotąd nie zapewniła jednak wystarczającego wsparcia, by praktyki rolne przyjazne przyrodzie stały się powszechne.
Wbrew obiegowej opinii, że w Polsce używa się o wiele mniej chemicznych środków ochrony roślin niż w innych krajach UE, poziom sprzedaży pestycydów nie odbiega w niej istotnie od średniej unijnej. W wielu intensywnie prowadzonych gospodarstwach, w których zarzucono zmianowanie roślin na rzecz wieloletnich monokultur, czy w nowoczesnych sadach średnie zużycie chemicznych środków ochrony roślin jest równie wysokie jak w innych krajach wspólnoty.
W Polsce brakuje zdecydowanych działań prowadzących do zmniejszenia zależności rolnictwa od chemicznej ochrony roślin. Od przyjęcia pierwszego „Krajowego planu działania na rzecz ograniczenia ryzyka związanego ze stosowaniem środków ochrony roślin” minęło 10 lat, a średnie zużycie pestycydów nadal rośnie.
Nadzieje budzi rosnąca świadomość społeczna. Może alternatywne metody produkcji żywności rozwiną się pod presją obywateli i obywatelek? Ostatnie badania opinii publicznej wykonane przez Ipsos na zlecenie Pesticide Action Network Europe wskazują, że ponad 80% respondentów i respondentek w Polsce jest zaniepokojonych wpływem pestycydów na zdrowie swoje i bliskich. Ten sam procent przebadanych osób zgadza się ze stwierdzeniem, że pestycydy wywierają negatywny wpływ na środowisko. Odpowiedzią na oczekiwania społeczne są pączkujące w Polsce inicjatywy producentów – badanie produktów przed sprzedażą, produkcja jabłek „bez pozostałości”, zastępowanie ochrony chemicznej metodami biologicznymi lub konwersja gospodarstwa na metody ekologiczne. Chcemy, by informacje przedstawione w tym Atlasie dostarczyły danych do debaty o pestycydach w naszym życiu i przyczyniły się do potrzebnej zmiany.
Product details
Spis treści
02 NOTA WYDAWNICZA
06 PRZEDMOWA
08 DWANAŚCIE KRÓTKICH LEKCJI O PESTYCYDACH W ROLNICTWIE
10 PESTYCYDY I ROLNICTWO. NIEBEZPIECZNE SUBSTANCJE
Co roku część światowych upraw jest niszczona przez szkodniki i choroby roślin. Pestycydy stworzono, aby zapobiegać tym stratom w plonach, jednak stały się one również źródłem nowych problemów.
12 KORPORACJE. DUŻE ZYSKI Z TOKSYCZNEGO HANDLU
Globalny rynek pestycydów rośnie – jest tylko kilka korporacji, które dzielą go między siebie. Coraz częściej inwestują one w krajach Globalnego Południa, gdzie regulacje dotyczące pestycydów są mniej restrykcyjne.
14 STOSOWANIE PESTYCYDÓW W UE. SZKODLIWE DLA LUDZI I PLANETY
Unia Europejska to jeden z największych na świecie rynków pestycydów. Dotychczasowa polityka mająca na celu ograniczenie ich stosowania nie przyniosła większych sukcesów. Brak jednolitych danych utrudnia monitorowanie i porównywanie poszczególnych krajów.
16 PROCEDURY ZATWIERDZANIA. NIEDOSZACOWANE RYZYKO
Zanim pestycydy zostaną wprowadzone do obrotu, przechodzą przez proces zatwierdzania, w którym bada się ich wpływ na zdrowie ludzi i na środowisko. Jednak ich pośredni wpływ na łańcuchy pokarmowe i różnorodność biologiczną jest rzadko brany pod uwagę, podobnie jak skutki działania mieszanek pestycydów, które są trudne do przewidzenia.
18 ZDROWIE. POWAŻNE KONSEKWENCJE
Co roku 385 mln ludzi choruje z powodu zatrucia pestycydami. Organizacja Narodów Zjednoczonych zamierza poprawić sposób obchodzenia się z pestycydami na całym świecie, ale skutecznych regulacji prawnych jest niewiele.
20 GLEBY. ODDZIAŁYWANIE NA NIEWIDOCZNY EKOSYSTEM
Zbyt mało uwagi poświęca się pestycydom gromadzącym się w glebie, gdzie – czasami przez dziesięciolecia – wywierają bezpośredni i pośredni niekorzystny wpływ na żyjące tam organizmy.
22 POZOSTAŁOŚCI PESTYCYDÓW. TOKSYCZNA PRZYSTAWKA
Stosowane pestycydy są obecne w żywności, co naraża zdrowie wielu ludzi – zwłaszcza w krajach Globalnego Południa. Zanieczyszczona żywność może również trafić na europejskie talerze w produktach importowanych.
24 RÓŻNORODNOŚĆ BIOLOGICZNA. DRAMATYCZNE WYMIERANIE
Eksperci i ekspertki od lat ostrzegają, że różnorodność biologiczna jest zagrożona. Pestycydy uznano za jedną z przyczyn, dla których liczebność gatunków zwierząt oraz roślin spada tak szybko i dramatycznie.
26 POŻYTECZNE OWADY. MALI POMOCNICY NATURY
Owady takie jak biedronki czy drapieżne osy są naturalnymi wrogami szkodników i skutecznymi obrońcami roślin. Wpływają korzystnie na środowisko i pomagają obniżyć koszty produkcji rolnej, ale ich siedliska są zagrożone przez stosowanie pestycydów.
28 WODA. PŁYNĄ Z PRĄDEM
Badania regularnie wykazują, w jaki sposób pestycydy zanieczyszczają rzeki, jeziora, wody przybrzeżne i wody gruntowe. Zanieczyszczenia często pochodzą z rolnictwa. Przedostają się do wód powierzchniowych poprzez infiltrację, spływ powierzchniowy, a także znoszenie przez wiatr.
30 TRANSPORT DALEKIEGO ZASIĘGU. PRZELECIAŁO Z WIATREM
Pestycydy rzadko pozostają w miejscu, w którym zostały zastosowane. Wiatr może przenosić pył, cząstki i krople na obszary zamieszkałe w pobliżu gruntów rolnych oraz do miejsc oddalonych o wiele kilometrów. Procedury zatwierdzania substancji w dużej mierze nie biorą pod uwagę tego problemu.
32 WYMIERANIE OWADÓW. EKOLOGICZNY ARMAGEDON
Owady zapylają kwitnące rośliny, zwalczają szkodniki i zapewniają obfite zbiory. Od dawna ich populacje dramatycznie spadają, co stanowi poważny problem dla ludzi i przyrody. Pestycydy są uważane za główną przyczynę tego zjawiska.
34 WYSOCE NIEBEZPIECZNE PESTYCYDY. GLOBALNE ZAGROŻENIE DLA PRAW CZŁOWIEKA
Substancje stwarzające szczególnie wysokie, ostre lub przewlekłe zagrożenie dla zdrowia lub środowiska określa się powszechnie jako wysoce niebezpieczne pestycydy (HHP). Są one zbyt rzadko wycofywane z obiegu – zwłaszcza w krajach Globalnego Południa, gdzie powodują ogromne szkody.
36 INŻYNIERIA GENETYCZNA. ZMODYFIKOWANE UPRAWY, WIĘCEJ PESTYCYDÓW
Genetycznie zmodyfikowane uprawy miały ograniczyć stosowanie chemikaliów w rolnictwie, zmniejszyć nakład pracy i zwiększyć plony. Tak się, niestety, nie stało.
38 DROBNE GOSPODARSTWA. NOWE RYNKI, MNIEJ REGULACJI
W Afryce stosuje się mniej pestycydów niż w innych regionach świata. Niemniej jednak 33 miliony drobnych gospodarstw coraz częściej staje się przedmiotem zainteresowania firm produkujących pestycydy. Firmy sprzedają tam środki wycofane z Unii Europejskiej.
40 IMPORT I EKSPORT. ZAKAZANE, ALE I TAK SPRZEDAWANE
Wiele pestycydów jest zakazanych w Unii Europejskiej. Ich stosowanie w państwach członkowskich jest nielegalne. Można je jednak legalnie produkować i eksportować do krajów trzecich, chociaż stanowią tam ogromne zagrożenie dla ludzi i środowiska.
42 GLIFOSAT. KONTROWERSJI CIĄG DALSZY
Bayer i inne firmy walczą o ponowne zatwierdzenie glifosatu w UE. Aby to zrobić, muszą udowodnić, że aktywna substancja, którą zawiera ich pestycyd, nie jest rakotwórcza. Przedstawione badania są jednak stare i wskazują na coś wręcz przeciwnego.
44 BRAZYLIA. WIĘCEJ UPRAW, WIĘCEJ PESTYCYDÓW, WIĘKSZY EKSPORT
Jako jeden z największych na świecie importerów chemicznych środków ochrony roślin i eksporterów towarów rolnych Brazylia bije rekordy zużycia pestycydów. Znaczna ich część jest produkowana w Unii Europejskiej – i jest wysoce niebezpieczna.
46 TRANSFORMACJA CYFROWA. KTO TAK NAPRAWDĘ KORZYSTA NA CYFRYZACJI?
Robotyka rolnicza, drony i technologie oparte na algorytmach, służące nowym sposobom uprawy, stają się wielkim biznesem. Mają one pomóc gospodarstwom w ograniczaniu stosowania pestycydów, ale istnieją poważne wątpliwości, czy tak się stanie.
48 POLITYKA UE. CELE NIE WYSTARCZĄ
Mimo że prawodawstwo UE dotyczące pestycydów jest jednym z najbardziej restrykcyjnych, nie zdołało ograniczyć ich stosowania. Strategia UE „Od pola do stołu” ma to zmienić. Pozostaje jednak wiele pytań.
50 REGIONY WOLNE OD PESTYCYDÓW. DOBRE PRZYKŁADY
Projekty realizowane na całym świecie pokazują, że ekologiczna przyszłość jest możliwa. Coraz więcej miast, stanów i regionów stara się ograniczyć stosowanie pestycydów, a nawet całkowicie ich zakazać na swoich gruntach.
52 DALEJ W GÓRĘ. PESTYCYDY STOSOWANE W POLSCE
Dane dotyczące sprzedaży środków ochrony roślin (ś.o.r) w Polsce wyraźnie wskazują na tendencję wzrostową: w 2000 r. notowano sprzedaż poniżej 10 tys. ton substancji czynnych (s.cz.), a w 2021 r. zwiększyła się ona niemal 3-krotnie i wynosiła 26,9 tys. ton.
54 POZOSTAŁOŚCI PESTYCYDÓW W POLSCE. BLASKI I CIENIE
Mimo że oficjalna sprzedaż środków w Polsce jest stosunkowo niska w porównaniu z innymi krajami UE, odnotowuje się wiele nieprawidłowości w ich stosowaniu, a wykrywane przekroczenia norm sytuują się powyżej średniej w UE.
56 POLSKA PERSPEKTYWA. POTRZEBA WOLI POLITYCZNEJ
W Polsce brakuje zdecydowanych działań zmniejszających stopień uzależnienia rolnictwa od chemicznych środków ochrony roślin (ś.r.o.). Zakłada się, że sprzedaż ś.o.r. będzie nadal rosła. Jednocześnie pojawiają się inicjatywy społeczeństwa obywatelskiego, których celem jest zwiększenie kontroli nad nimi oraz ograniczenie negatywnych skutków ich stosowania.
58 PESTYCYDY CZY BIORÓŻNORODNOŚĆ. CZAS NA DZIAŁANIA
Pestycydy są toksyczne nie tylko dla organizmów, przeciwko którym się je stosuje, ale także dla spokrewnionych z nimi gatunków i wraz z innymi składowymi intensyfikacji rolnictwa przyczyniają się do spadku bioróżnorodności.
60 AUTORZY I AUTORKI ORAZ ŹRÓDŁA DANYCH I GRAFIK