Co ma rybak do górnika? Morskie obszary chronione- perspektywa Morza Bałtyckiego i wyspy Lastovo w Chorwacji

Natura 2000 a ochrona zasobów morskich

Dyskurs klimatyczno- energetyczny zdominowany jest przez kwestie transformacji energetycznej, kurczących się zasobów ropy, węgla i gazu czy też rozmów wokół OZE i atomu, a obecnie głównie – co jest zrozumiałe - przez rosyjską agresję na Ukrainę. Mniej uwagi ogólnie poświęca się kwestii ochrony bioróżnorodności w kontekście zmiany klimatu, a przecież 1/3 wszystkich gatunków roślin i zwierząt grozi do 2070 wyginięcie, w szczególności są to gatunki endemiczne zamieszkujące ograniczony teren, np. wyspy. Wrażliwą na zmianę klimatu grupą zwierząt są organizmy morskie, jak np. ryby i mięczaki stanowiące źródło utrzymania i żywności w krajach z dostępem do mórz i oceanów. W celu ochrony przyrody stosuje się różne formy prawne i instytucjonalne, specyficzne dla potrzeb każdego kraju UE: parki narodowe, rezerwaty, parki natury, ochronę gatunkową czy pomniki przyrody itp. Jest jednak jedna forma ochrony, która obejmuje wszystkie państwa unijne- to obszary Natura 2000.

O obszarach Natura 2000 było stosunkowo głośno w 2004 roku, kiedy Polska weszła do UE. W ramach przystąpienia do Unii, Polska musiała wyznaczyć obszary, które będą objęte tą formą ochrony. Na obszarach Natura 2000 ochronie nie podlega cała przyroda, ale konkretne gatunki czy siedliska. Obszary Natura 2000 dzielą się na specjalne obszary ochrony (SOO) wyznaczone w ramach tzw. „Dyrektywy siedliskowej” (dyrektywa Rady 92/43/EWG z dnia 21 maja 1992 r.) mające za zadanie chronić specyficzne siedliska i/lub gatunki roślin i zwierząt oraz obszary specjalnej ochrony (OSO) wyznaczone w ramach tzw. „Dyrektyw ptasiej” (dyrektywa 2009/147/WE) chroniące obszary występowania określonych gatunków ptaków. W Polsce mamy 17 morskich obszarów chronionych obejmujących tereny wodne Morza Bałtyckiego jak i częściowo lądowe, przybrzeżne.

Ekosystemy morskie a zmiana klimatu

Ochrona przyrody, a w szczególności obszarów morskich w Polsce w kontekście klimatu ma olbrzymie znaczenie. W wyniku topnienia lodowców na całym świecie obserwuje się podnoszenie poziomu mórz i oceanów. Podniesienie się temperatury o 1,5 stopnia Celsjusza spowoduje w perspektywie czasu narażenie na zalanie następujących terenów w Polsce: Żuławy Wiślane, Gdańsk, Darłowo, Dziwnów, Kamień Pomorski, Świnoujście, wybrzeże Zatoki Szczecińskiej, okolice jezior Łebsko, Gardno i Resko i innych terenów nadmorskich. Zmiana klimatu spowoduje też inne konsekwencje dla regionu tj. nieznośne upały czy susze oraz nieodwracalne zmiany w faunie i florze Bałtyku. Glony morskie podobnie jak ekosystemy leśne odgrywają ogromną rolę w pochłanianiu dwutlenku węgla z atmosfery przeciwdziałając zmianie klimatu. Ryby i inne organizmy morskie są wrażliwe na zmiany temperatur. Naukowcy przewidują, że każdy kolejny stopień ocieplenia zmniejszy globalny potencjał połowowy o ponad 3 miliony ton.

Ponadto morza i oceany borykają się z innymi problemami środowiskowymi. Są one przepełnione plastikiem z przedmiotów codziennego użytku, takich jak torebki plastikowe czy słomki (od 3 lipca 2021 roku wycofanych z produkcji i obrotu w UE), ale również z tzw. „sieci widmo” czyli zaplatanych w dno morskie lub porzuconych przez rybaków sieci połowowych, które często wykonane są z plastiku. Jest to dodatkowe po kosmetykach, tekstyliach i efekcie ścierania np. opon samochodowych źródło mikroplastiku w wodach morskich, który jak wiemy kumuluje się w rybach i na końcu łańcucha pokarmowego trafia do naszych organizmów, a nawet do krwiobiegu.  

Według Europejskiego Zielonego Ładu i Strategii na rzecz bioróżnorodności 2030 z 20 maja 2020 roku planuje się rozszerzenie obszarów Natura 2000 w całej Europie. Dbając o obszary chronione Natura 2000 dorzucamy swoją cegiełkę w walce o zahamowanie zmiany klimatu, dlatego tak ważne jest współdziałanie na tych terenach lokalnej społeczności, rybaków, samorządów i turystów. W Polsce nadal nie docenia się wartości przyrodniczej i turystycznej obszarów Natura 2000. Zarządzanie tymi obszarami jest skomplikowane, gdyż zależnie od tego jaki teren obejmują, władze nad nimi sprawują inne organy. W przypadku terenów pokrywających się z obszarem parku narodowego władze sprawuje dyrektor parku narodowego, w przypadku obszarów morskich poza parkiem narodowym- dyrektor urzędu morskiego, a w przypadku obszaru lądowego położonego poza parkiem narodowym zarządza nimi regionalny dyrektor ochrony środowiska. Wiele z nich nie ma wdrożonego planu ochrony, co uniemożliwia sprawne zarządzanie tymi terenami.

Co ma rybak do górnika czyli o transformacji rybołówstwa

Ochrona obszarów morskich w odczuciu rybaków jest zagrożeniem. Limity połowowe określane przez Radę ds. Rolnictwa i Rybołówstwa (AGRIFISH) UE mimo, że za mało ambitne z punktu widzenia nauki, powodują jednak ograniczenia dla rybaków i doprowadzają do spadku zarobków dla tej grupy społecznej. Limity połowowe są często bardziej restrykcyjne dla rybaków zawodowych niż dla wędkarzy rekreacyjnych, np. nie wszystkie gatunki ryb są objęte restrykcjami w przypadku rybołówstwa rekreacyjnego.  Rybacy obwiniają też foki, które są gatunkiem chronionym, o niszczenie sieci rybackich i wyjadanie ryb, co powoduje według nich straty w połowach. Zwierzęta te niesłusznie padają ofiarą ludzkiej niechęci.

W kontekście zmiany klimatu nie tylko górnicy, ale również rybacy są grupą, która podlega transformacji. Oba zawody zajmują ważne miejsce w Polskiej tradycji. W przypadku scenariuszy wysokiej emisji CO2, dochody z rybołówstwa na świecie mogą spaść o ponad 1/3. Zasoby ryb podobnie jak paliw kopalnych się kończą, zmiana klimatu i przełowienie powoduje, że populacje ryb nie mają jak się odrodzić. Rybacy będą musieli albo ograniczyć swoje dotychczasowe zajęcie czyli połowy albo transfomować swój zawód w nowym kierunku: turystyki rybnej lub całkowitego przebranżowienia się w innym kierunku. Warto zauważyć, że kontekst tej transformacji ma również wymiar genderowy. Kobiety są grupą szczególnie narażoną na zmianę klimatu, dominują w sektorze płac niskopłatnych, maja gorszy dostęp do zasobów, edukacji czy decyzyjności, a tym samym gorsze perspektywy na transformację zawodu. W rybołówstwie 50 % zatrudnionych osób stanowią kobiety, z tego 90% zatrudniane są na najniższym szczeblu przetwórstwa rybnego tj. przy patroszeniu ryb czy na tzw. „taśmie” w fabrykach. Zmiana klimatu dotknie najbardziej grupy wykluczone pozbawiając je możliwości wykonywania zawodu i perspektyw na przyszłość.

Jak to jest w Chorwacji?

Chorwacja to kraj żyjący głównie z turystyki, oficjalnie w branży tej zatrudnionych jest ponad 150 tysięcy obywateli tego kraju. Dzięki rozległej linii brzegowej, obecności 698 wysp, 389 wysepek oraz 78 raf i bogatej ofercie turystycznej kraj ten przyciągnął w 2021 ok. 13,8 miliona turystów z całej Europy i poza nią.

Jedną z wysp odwiedzanych przez turystów, wysuniętą na południe, zamieszkiwaną przez tylko 800 osób jest wyspa Lastovo. Aby do niej dotrzeć należy przeprawić się promem ze Splitu, co trwa ok. około pięciu godzin. Aż do 1989 roku Lastovo ze względu na istniejącą tam bazę wojskową było zamknięte dla turystów. Obecnie wyspa znajduje się na terenie Parku Przyrody Lastovo, ustanowionym w 2006 r. należącym do europejskiej sieci Natura 2000. Archipelag wysp i wód morskich zamieszkują chronione gatunki zwierząt m.in. ślimak tun (Tonna galea), ślimaki z rodzaju Charonia czy małż przyszynka szlachetna (inaczej szołdra Pinna nobilis).

Przypadek wyspy Lastovo pokazuje, że ochrona przyrody nie musi szkodzić rybołówstwu czy ograniczać turystykę, a może je wspierać. Pięć lat temu miejscowe WWF Adria rozpoczęło konsultacje z lokalną społecznością i rybakami w celu określenia problemów istniejących na wyspie. W wyniku rozmów wypracowano m.in. stworzenie stref wyłączonych z połowów, dzięki czemu ławice ryb mogą się odtwarzać i zwiększać swoją biomasę, co przeciwdziała przełowieniu. W rezultacie ograniczenie połowów przyczynia się do zwiększenia biomasy ryb wypływających poza strefy zakazane połowami, a tym samym polepszenie ogólnej kondycji populacji ryb w regionie. Mieszkańcy wyspy założyli również kooperatywę rybną i targ rybny, dzięki czemu wzmacniają lokalny rynek i przyciągają turystów. Wyłączenie stref połowowych nie wpływa na spadek zarobków, historia lokalnych rybaków pokazuje, że poza połowami chorwaccy rybacy angażują się w turystykę rybną czyli organizują rejsy po okolicznych wyspach połączone z pokazem połowów ryb. Wyspa Lastovo pozwala też na rozwój branży nurkowej, bo chroniona i dobrze zachowana przyroda po prostu na to pozwala. W regionie działa też wspierany przez WWF Adria tzw. „Blue Business Incubator” czyli Inkubator Niebieskiego Biznesu wspierający mieszkańców poprzez udzielanie im pożyczek na zrównoważone biznesy na wyspie np. ekologiczne uprawy oliwek, które również przyciągają turystów.

Konkluzja

Chorwacja i przykład wyspy Lastovo stanowi modelowy wzór, jak na danym terenie można wypracować kompromis między ochroną przyrody, rybołówstwem i turystyką. Chociaż Polska i Chorwacja, jak i Morze Bałtyckie i Adriatyckie różnią się pod wieloma względami, to jednak wypracowanie współpracy międzysektorowej pod kątem ochrony przyrody może przebiegać podobnie. Polska ma wiele do zaoferowania w kontekście przyrody, również tej nadmorskiej. Wyspa Lastovo może być inspiracją do przeprowadzenia zmian w kontekście rybołówstwa, turystyki i współpracy samorządowej w imię ochrony przyrody.

Więcej informacji na temat Parku Przyrody Lastovo.