Kobiety w czasach przełomu 1989-2009

Dwudziestolecie przełomu roku 1989 skłania do rocznicowych podsumowań. Rok 2009 był wypełniony intensywną debatą o osiągnięciach i porażkach, sukcesach i straconych szansach minionych dwóch dekad, bardzo często mającą – w krajach byłego bloku wschodniego – charakter rozliczeniowego domykania historii. Wobec intensywności nagłaśnianych medialnie sporów o hierarchię wydarzeń i symboli (polski Okrągły Stół versus upadek muru berlińskiego) i skład „listy zasłużonych” (czy i dlaczego powinni się na niej znaleźć Wałęsa albo Gorbaczow), zarówno rola i znaczenie kobiet w wydarzeniach roku 1989, jak i ich doświadczenia w dwudziestoleciu transformacji stanowią w oficjalnym rocznicowym dyskursie wątek marginalny. Pomimo dwudziestu lat demokratycznej transformacji kobietom nie udało się w sferze życia publicznego zniwelować na tyle dzielącego je od mężczyzn dystansu, aby ich głos w debacie publicznej był wyraźnie słyszany – a ponadto ocena minionych dwóch dekad z perspektywy kobiet nie do końca wpisuje się w klimat rocznicowego święta. Jest bowiem pewnym paradoksem, że dla kobiet z krajów byłego bloku wschodniego odzyskana w roku 1989 wolność wiązała się często ze znacznym ograniczeniem praw ekonomicznych, socjalnych i reprodukcyjnych. Cięcia kosztów socjalnych, a tym samym związanych z macierzyństwem uprawnień z okresu realnego socjalizmu, czy też restrukturyzacja dużych zakładów przemysłowych najboleśniej uderzyły w kobiety. Szczególnie w początkowym okresie przemian kobiety – postrzegane przez pracodawców jako obciążony opieką nad dzieckiem i obowiązkami domowymi mało dyspozycyjny „pracownik gorszej kategorii” – doświadczyły masowego bezrobocia i feminizacji ubóstwa. Mimo zaangażowania w demokratyczną opozycję i ruch dysydencki, po 1989 roku kobiety zostały także wykluczone z udziału we władzy i relegowane do sfery prywatnej. Renesans przeżywał dyskurs prawicowy postrzegający kobietę wyłącznie przez pryzmat wspólnoty, jako strażniczkę wartości rodzinnych. We wszystkich postsocjalistycznych krajach środkowoeuropejskich, choć z różnym natężeniem i skutkiem, przetoczyła się debata w sprawie prawa do przerywania ciąży. W Polsce zakończyła się ona przyjęciem w 1993 roku restrykcyjnej ustawy antyaborcyjnej, której zapisy pozwalające na aborcję w skrajnych przypadkach, nie są przestrzegane w publicznych placówkach opieki zdrowotnej. Śmiało można zaryzykować tezę, że mimo rozbudzonych oczekiwań aktywne obywatelstwo kobiet zostało w praktyce ograniczone. W minionym dwudziestoleciu pojawiło się, co prawda, wiele organizacji kobiecych, które zwracają uwagę opinii publicznej na dyskryminację kobiet, starają się nagłaśniać rażące przypadki łamania praw kobiet i prowadzą na różną skalę kampanie uświadamiające, nie powstał jednak masowy ruch kobiet. Nie zrodziło się poczucie wspólnoty interesów. Wobec deficytu debaty publicznej na temat roli kobiet w okresie przemian, publikacja Przedstawicielstwa Fundacji im. Heinricha Bölla w Warszawie podejmuje próbę wielowątkowego dialogu o doświadczeniach transformacji, oddając głos kobietom. Autorki publikacji oceniają minione dwudziestolecie reform z punktu widzenia kobiet z byłych krajów bloku wschodniego: Czech, Polsk, Słowacji, Ukrainy i w dawnym NRD – i na tym tle – z perspektywy osobistych doświadczeń. Publikacja stanowi zarazem platformę międzypokoleniowego dialogu, albowiem autorki reprezentują różne pokolenia: pokolenie kobiet, których dorosłe życie rozpoczęło się na długo przed rokiem 1989, pokolenie kobiet, których dorosłość rozpoczęła się wraz z przełomem, oraz kobiety, które wcześniejszego okresu nie znają już z własnego doświadczenia. Wśród autorek są pisarki (m.in. Bożena Umińska-Keff, Petra Hůlová, Natalia Śniadanko, Sylwia Chutnik, Jana Juráňová), badaczki feminizmu (na przykład Agnieszka Graff, Jiřina Šiklová czy też Mirjam Hirsch), dziennikarki (Rita Pawlowski, Jana Simon), które łączą pracę pisarką czy dziennikarską z zaangażowaniem w ruch kobiecy. W publikacji przeplatają się teksty osobiste z bardziej teoretycznymi rozważaniami, zaś teksty literackie stanowią niejednokrotnie dopełnienie bardziej obiektywnych prób opisu minionych dwudziestu lat.