Atlas rolny. Dokąd zmierza europejska polityka rolna.
Tereny wiejskie i rolnictwo są w krajach Unii Europejskiej ogromnie zróżnicowane: od wielkich farm w Czechach do maleńkich gospodarstw na Cyprze i Malcie. Różnorodne są też wytwarzane w nich produkty. Włoska mozzarella, polskie jabłka, austriacka szynka, czeskie piwo, greckie oliwki, francuskie wina – to bogactwo smaków ukształtowane przez różnorodność krajobrazów, społeczności, kultur, klimatu i historii.
Ale na rolnictwo nie możemy patrzeć tylko przez pryzmat produkowanej żywności. Jest ono bowiem działalnością gospodarczą, która w ogromnym stopniu wpływa na środowisko naturalne, na gospodarki narodowe i całe społeczeństwo. Gdy zmienia się system rolny, zmianie podlega też przyroda i struktura społeczna. Obecnie w Europie mamy do czynienia z taką właśnie znaczącą zmianą, wpisującą się w globalne trendy.
W krajach Unii Europejskiej rolnictwo regulowane jest przez wspólną politykę rolną (WPR), która wyznacza ramy i podstawowe reguły tej działalności. To największa część wspólnotowego budżetu. Unia co roku przeznacza na politykę rolną około 60 miliardów euro, co oznacza, że każda europejska podatniczka i każdy europejski podatnik przekazują na ten cel ponad 114 euro rocznie. Początkowo celem WPR było zapewnienie wystarczającej ilości pożywienia dla wyniszczonych po II wojnie światowej krajów Europy Zachodniej. Późniejsze reformy miały skutkować wzrostem dochodów osób pracujących w rolnictwie i zmniejszeniem negatywnego oddziaływania tego sektora na środowisko przyrodnicze. Dziś – ponad 50 lat od wprowadzenia wspólnej polityki rolnej – widać jasno, że nie odpowiada już ona aktualnym potrzebom.
Bilans WPR dla Polski nie jest jednoznaczny. Z jednej strony płatności realizowane w jej ramach bez wątpienia poprawiły jakość życia milionów osób żyjących z rolnictwa i mieszkających na wsi. Unowocześniono gospodarstwa rolne, wdrożono przepisy dotyczące między innymi środowiska i zwierząt gospodarskich. Z drugiej jednak strony, mimo tych pozytywów, zarówno w Polsce, jak i całej Europie unijna polityka rolna jest coraz bardziej krytykowana. Zwraca się uwagę na to, że promowany przez nią system w niewystarczającym stopniu chroni środowisko i zapewnia realizację ważnych społecznych celów, takich jak ochrona czystości wód, różnorodności biologicznej, klimatu, dobrostanu zwierząt, trwałości ekosystemów i stabilności społecznej obszarów wiejskich, a także zasady sprawiedliwego handlu w wymiarze europejskim i globalnym. Niezadowolenie wzbudza przede wszystkim wspieranie dużych, uprzemysłowionych gospodarstw rolnych, podczas gdy małe i średnie gospodarstwa, prowadzone z troską o ziemię i tradycję, pozostają niedofinansowane.
Nowa WPR będzie musiała stawić czoła tym problemom, dlatego konieczne jest wypracowanie przez państwa członkowskie nowych rozwiązań, które uwzględnią zarówno zmieniającą się sytuację, nowe potrzeby, jak też różnorodne interesy. Wynegocjowane dotąd koncepcje zdają się bowiem zmierzać w niewłaściwym kierunku i nie zapewniają Europie koniecznych rozwiązań na przyszłość.
Stąd nasz Atlas. Podejmujemy się w nim charakterystyki wszystkich wymienionych wyżej kwestii, pokazujemy, jak ściśle rolnictwo wiąże się z naszym życiem, zdrowiem, środowiskiem i sytuacją społeczną. Opisujemy mocne i słabe strony WPR, a także wyzwania, przed którymi globalny system stawia europejskich rolników. Wskazujemy, jak niewielka część środków przeznaczanych na politykę rolną rzeczywiście wspiera dobra wspólne i długofalowe cele społeczne.
Atlas pokazuje też, że zrównoważony kierunek jest możliwy, i odwołuje się do wartości, o które coraz mocniej upominają się obywatelki i obywatele Europy. W wielu krajach powstają nowe ruchy i sieci organizacji, domagające się zrównoważonego systemu zarówno w szerokim, globalnym kontekście, jak też konkretnie w odniesieniu do żywności. Nieformalne grupy, a także organizacje rolnicze i konsumenckie łączą się z organizacjami działającymi na rzecz ekologii oraz sprawiedliwości społecznej i globalnej. Nasz Atlas ma na celu wzmocnienie tych społecznych ruchów i działań obywatelskich oraz ich argumentów na rzecz trwałego, ekologicznego i wrażliwego społecznie rozwoju w rolnictwie. On sam również jest owocem współpracy w ramach sieci ekspertek i ekspertów z różnych europejskich krajów.
Polskie wydanie Atlasu zawiera dwie uzupełniające się części: pierwsze 15 rozdziałów przedstawia zagadnienia rolnictwa z szerokiej, europejskiej perspektywy, ostatnie 4 rozdziały dotyczą spraw polskich. Życząc czytelniczkom i czytelnikom interesującej lektury, mamy nadzieję, że niniejsza publikacja przyczyni się do lepszego rozumienia współczesnych wyzwań stojących przed rolnictwem i do nadania polityce rolnej Unii Europejskiej właściwego kierunku, na czym skorzystają nie tylko rolnicy, ale wszyscy obywatele i obywatelki.
Irene Hahn-Fuhr
Fundacja im. Heinricha Bölla w Polsce
Dr Wojciech Szymalski
Instytut na rzecz Ekorozwoju
Product details
Spis treści
WSTĘP 06
12 KRÓTKICH LEKCJI NA TEMAT WSPÓLNEJ POLITYKI ROLNEJ UE 08
WPROWADZENIE 10
NOWE WYZWANIA, STARE PODEJŚCIE
Obecna wspólna polityka rolna (WPR) nie odpowiada potrzebom zróżnicowanego rolnictwa Unii Europejskiej. Ujednolicone przepisy powodują, że małe gospodarstwa są wtłaczane w te same ramy co ogromne uprzemysłowione przedsiębiorstwa rolne. Dopłaty uzależnione od rozmiarów gospodarstwa przynoszą nieproporcjonalnie duże korzyści tym drugim. Ignoruje się przy tym cele związane z łagodzeniem skutków zmiany klimatu oraz ochroną środowiska i zrównoważonego rozwoju obszarów wiejskich.
ZMIANA KLIMATU 12
ROLNICTWO – WINOWAJCA I OFIARA
Zmiana klimatu ma większy wpływ na rolnictwo niż jakikolwiek inny czynnik spowodowany działalnością człowieka. Jednocześnie rolnictwo jest jedną z głównych przyczyn tej zmiany. Europejska polityka rolna, jak dotąd, ogranicza się tylko do pustych deklaracji dotyczących łagodzenia skutków zmiany klimatu i adaptacjido niej. Konieczne jest podjęcie konkretnych działań.
PŁATNOŚCI BEZPOŚREDNIE 14
DUŻE KOSZTY, MAŁE KORZYŚCI
Płatności bezpośrednie pochłaniają prawie 3 budżetu WPR. Pierwotnie ich zadaniem była stabilizacja dochodów rolników, ale obecnie mijają się one z celem. Wypłacane są rolnikom niezależnie od rodzaju prowadzonej działalności, nie poprawiają więc wydajności nieefektywnych gospodarstw, a jedynie sprzyjają wielkim przedsiębiorstwom rolnym. Kolejne próby reformy systemu nie przyniosły oczekiwanych rezultatów.
ROZWÓJ OBSZARÓW WIEJSKICH 16
DLA DOBRA PUBLICZNEGO
WPR dzieli się na dwa filary, czyli pule funduszy. Pierwszy filar, który obejmuje głównie płatności bezpośrednie dla rolników, uzależnione od powierzchni uprawianych gruntów, spotyka się z ostrą krytyką. Drugi filar, którego celem jest wsparcie rozwoju obszarów wiejskich, wydaje się znacznie bardziej wartościowy. Jednak to właśnie on ma zostać najbardziej uszczuplony w związku z cięciami budżetu na rolnictwo.
PŁATNICY NETTO 18
ABY WSPÓLNOTA BYŁA SOLIDARNA
W 1985 roku miał miejsce „mały brexit” – Wielka Brytania wywalczyła sobie rabat w składce wpłacanej do kasy UE, co kłóci się z zasadą solidarności w integracji europejskiej. Co ciekawe, to właśnie dopłaty dla rolników w ramach WPR powstrzymują kolejne państwa członkowskie przed rzucaniem gróźb, że wyjdą z Unii.
RYNKI GLOBALNE 20
NIEZRÓWNOWAŻONY WYMIAR HANDLU UE
Unijne rolnictwo jest elementem wielu międzynarodowych łańcuchów powiązań. Wywiera wpływ na globalne rynki rolne, a więc też na ceny, produkcję, przychody i sposób odżywiania w krajach globalnego Południa.
WŁASNOŚĆ GRUNTÓW 22
ROSNĄ ALBO GINĄ
Europejskie gospodarstwa rolne są coraz większe. Ziemia staje się inwestycją zamiast środkiem produkcji żywności. Koncentracja własności ziemi jest obecnie w UE jeszcze wyraźniejsza niż koncentracja bogactwa. Zanik gospodarstw rodzinnych w istotny sposób zmienia społeczność obszarów wiejskich, ich gospodarkę, a także krajobraz i środowisko.
RÓŻNORODNOŚĆ BIOLOGICZNA 24
CORAZ MNIEJ ŚWIERGOTU
Często słyszymy, że liczba ptaków i owadów ciągle się zmniejsza. To prawda, a głównym winowajcą jest intensywna gospodarka rolna. I choć padają deklaracje na temat konieczności ochrony przyrody, europejska polityka rolna promuje dalszą intensyfikację, która zagraża bioróżnorodności.
JAKOŚĆ ŻYWNOŚCI 26
ŻYWNOŚĆ A ZDROWIE KONSUMENTÓW
Panuje zgodność co do tego, że zdrowie powinno stanowić filar unijnej polityki rolnej. Przejście na zdrowy i zrównoważony system żywnościowy nie będzie jednak zależeć wyłącznie od WPR. Zrównoważona produkcja musi iść w parze ze zrównoważonymi wzorcami konsumpcji.
ROLNICTWO EKOLOGICZNE 28
WSPARCIE DAJE EFEKTY
Rolnictwo ekologiczne jest korzystne dla środowiska i klimatu, zwierząt hodowlanych i ludzi. Popyt na jego produkty rośnie. Rolnicy potrzebują jednak wsparcia, by przechodzić z upraw konwencjonalnych na ekologiczne, a potem trwać przy nich mimo presji rynkowej. WPR oferuje pewną pomoc, ale niewystarczającą, a jej zakres istotnie różni się w zależności od kraju.
NAWOŻENIE 30
KONIECZNY JEST ROZSĄDEK
Azot to główny składnik pokarmowy roślin i kluczowy komponent nawozów. Stosowane z umiarem, azotany są korzystne dla rolnictwa, jednak w nadmiarze mogą być niebezpieczne. Rośliny nie mogą przyswoić dużych ilości azotu z rozrzuconego na polu nawozu, obornika czy gnojowicy. W rezultacie trafia on do rzek, jezior i mórz, powodując eutrofizację. Nadmiar azotanów w wodzie pitnej wywołuje schorzenia krwi. Choć UE zdaje sobie sprawę z tych zagrożeń, podejmuje za mało działań, by im zapobiec.
HODOWLA 32
ZYSK KOSZTEM ZWIERZĄT
Sprzedawcy mięsa i przetworów mlecznych chętnie zamieszczają na swoich produktach obrazki szczęśliwych krów na sielskich, zielonych łąkach. Rzeczywistość jest jednak daleka od sielanki. Większość hodowli ma charakter przemysłowy: setki sztuk bydła, tysiące świń i kurczaków tłoczą się w gigantycznych oborach i kurnikach. Taki chów jest opłacalny, ale źle wpływa na zdrowie ludzi i dobrostan zwierząt. WPR podejmuje obecnie niewiele działań dla poprawy warunków bytowych inwentarza.
RYNEK PRACY 34
NISKIE DOCHODY, MARNE PERSPEKTYWY
Dawno temu większość ludności Europy zajmowała się rolnictwem. Teraz jest to niewielki procent. Kapitał wypiera siłę roboczą, a pracownicy najemni zastępują pomagających w gospodarstwie członków rodzin. Tam, gdzie wydajność rolnictwa jest niska, rolnicy szukają dodatkowych źródeł dochodu. I choć to małe gospodarstwa zatrudniają więcej pracowników, WPR wspiera wielkie przedsiębiorstwa rolne, zamiast zapewnić rolnikom godną płacę i dobre warunki pracy.
GOSPODARSTWA ROLNE 36
ZAROBEK TO NIE WSZYSTKO
W rolnictwie efekt skali ma duże znaczenie. Większe, bardziej wydajne przedsiębiorstwa rolne zatrudniają mniej pracowników i bardziej szkodzą środowisku niż małe gospodarstwa rodzinne. Strategie polityczne powinny służyć mniejszym, lecz wydajnym gospodarstwom, które oferują miejsca pracy i wspierają społeczność lokalną, są bardziej przyjazne środowisku i zachęcają do podejmowania zawodu rolnika.
PESTYCYDY 38
ZA DUŻO CHEMII, ZA MAŁO NORM
Rolnicy w Europie masowo opryskują uprawy pestycydami, by chronić je przed chorobami, chwastami i szkodnikami. Praktyka ta wpływa jednak niekorzystnie na środowisko, a ponadto jest niepotrzebna, rozrzutna i droga.
ROLNICTWO W POLSCE 40
GDZIE JESTEŚMY PO TRANSFORMACJI
Transformacja przyniosła polskiemu rolnictwu zarówno zmiany pozytywne – wzrost dochodów, zwłaszcza dużych gospodarstw rolnych, jak i negatywne – opuszczanie wsi przez ludzi młodych, pojawienie się farm przemysłowych, upadek małych gospodarstw czy rozwarstwienie dochodowe mieszkańców wsi.
POLSKA – ROLA WSI 42
ZNACZENIE TERENÓW WIEJSKICH
Produkcja żywności o wysokiej jakości to podstawowa rola terenów wiejskich. Jednak pełnią one też inne ważne funkcje. Są miejscem życia wielu ludzi. Tereny te odgrywają też istotną rolę we wzmacnianiu systemu przyrodniczego kraju. Niestety, nie wszystkie te funkcje są w Polsce we właściwy sposób wspierane.
POLSKA – ŚRODOWISKO 44
WYSOKA CENA EFEKTYWNOŚCI
Wpływ rolnictwa na środowisko zależy głównie od poziomu intensyfikacji produkcji, stosowanych technologii upraw i hodowli oraz uwarunkowań lokalnych. Rosnąca presja na wyniki ekonomiczne zwiększa negatywny wpływ na środowisko. Tymczasem plony o wysokiej jakości można uzyskiwać tylko w środowisku, które nie jest zanieczyszczone i zdegradowane.
POLSKA – PRZYSZŁOŚĆ WSI 46
KU ZRÓWNOWAŻONEMU ROZWOJOWI
W zglobalizowanym świecie zapewnienie zrównoważonego rozwoju terenów wiejskich staje się coraz trudniejsze. Mechanizmy rynkowe powodują, że skuteczność gospodarowania ocenia się głównie przez pryzmat zysku. Przeciwdziałać temu powinny instytucje publiczne, wspierające inne niż produkcja rolna funkcje terenów wiejskich. Wiele instytucji w Polsce stara się odgrywać taką rolę, ale nadal dużo problemów wymaga skutecznego rozwiązania.
AUTORKI I AUTORZY, ŹRÓDŁA DANYCH I GRAFIK 48
O NAS 50