Atlas pestycydów 2024
Substancje stwarzające szczególnie wysokie, ostre lub przewlekłe zagrożenie dla zdrowia lub środowiska określa się powszechnie jako wysoce niebezpieczne pestycydy (HHP). Są one zbyt rzadko wycofywane z obiegu – zwłaszcza w krajach Globalnego Południa, gdzie powodują ogromne szkody.
Organizacja Narodów Zjednoczonych do spraw Wyżywienia i Rolnictwa (FAO) oraz Światowa Organizacja Zdrowia (WHO) ustaliły osiem kryteriów służących identyfikacji wysoce niebezpiecznych pestycydów. Uważa się je za wysoce niebezpieczne, jeśli: wywołują nagły skutek śmiertelny, powodują raka lub wady genetyczne, upośledzają płodność lub skutkują wadami płodu i powodują nieodwracalne lub poważne szkody dla zdrowia lub środowiska w normalnych warunkach stosowania albo są wymienione w międzynarodowo wiążących konwencjach, takich jak konwencja sztokholmska w sprawie trwałych zanieczyszczeń organicznych, konwencja rotterdamska lub protokół montrealski.
Chociaż FAO i WHO opracowały te kryteria, nie opublikowały jeszcze oficjalnej listy zawierającej wszystkie HHP stosowane na całym świecie. Dlatego też wyzwaniem dla rządów, doradców rolniczych, dystrybutorów i użytkowników staje się zidentyfikowanie i zastąpienie HHP mniej niebezpieczny- mi alternatywami. Międzynarodowa organizacja Pesticide Action Network (PAN) wypełniła tę lukę i od 2009 r. publikuje okresowo aktualizowaną listę HHP. Inaczej niż WHO i FAO uwzględnia ona kryteria środowiskowe, a także dodatkowe oddziaływanie na zdrowie ludzkie.
Od lat badania wykazują, że HHP powodują ogromne szkody, zwłaszcza w krajach Globalnego Południa, a mimo to ogromne ilości tych pestycydów są tam nadal stosowane w szerokim zakresie. W 2018 r. w Mali 40%, a w Kenii 43% wszystkich stosowanych pestycydów stanowiły HHP. W 2021 r. nawet 65% pestycydów używanych w czterech stanach Nigerii było wysoce niebezpiecznych. W Chile w 2019 r.
¼ z 400 zarejestrowanych substancji aktywnych stanowiły HHP, w Argentynie aż 126 z 433. Stosowanie HHP w rolnictwie jest również szeroko rozpowszechnione w Europie Wschodniej, na Kaukazie i w Azji Środkowej. Analizy pokazują, że w latach 2019–2021 w Gruzji, Kirgistanie i Ukrainie stosowano ponad 70 HHP, a w Armenii aż 95. UE zakazała wielu HHP, ale niektóre z nich pozostają w użyciu.
W wielu krajach możliwości w zakresie kontroli jakości i stosowania, usług doradczych i monitorowania pestycydów są często niewystarczające lub nie ma ich wcale. Wielu pracowników i pracownic stosujących pestycydy jest też słabo przeszkolonych lub w ogóle nie ma przeszkolenia. Brak szkoleń z zakresu bezpieczeństwa niejednokrotnie sprawia, że nie są oni świadomi zagrożeń dla zdrowia, związanych z pracą z pestycydami. Badania przeprowadzone w Boliwii, RPA i Tanzanii pokazują, iż niższy wskaźnik alfabetyzacji i ograniczony dostęp do szkoleń wśród kobiet zwiększa- ją podatność tej grupy na ryzyko związane z pestycydami. Brak informacji o niebezpiecznych substancjach i trudności w dostępie do punktów zwrotu pustych pojemników po pestycydach utrudniają proces utylizacji opakowań. W niektórych krajach punkty utylizacji w ogóle nie istnieją. W wielu przypadkach nie ma nawet dostępu do środków ochrony osobistej lub też gorący klimat uniemożliwia ich noszenie. Efektem jest duża liczba obrażeń i zgonów: 95% z 385 mln osób, które każdego roku cierpią z powodu przypadkowego zatrucia pestycydami, mieszka w krajach Globalnego Południa. Eksperci i ekspertki ONZ od dawna uważają zatrucia pestycydami za globalny problem z zakresu praw człowieka: pestycydy zagrażają m.in. prawu do godnego życia, prawu do nietykalności cielesnej i prawu do zdrowego środowiska. Ponadto pestycydy są często stosowane z pominięciem działań łagodzących, takich jak strefy buforowe służące ochronie wód powierzchniowych lub określone terminy oprysków, mające chronić owady zapylające.
Pomimo zagrożeń, jakie niosą ze sobą HHP, ich stosowanie wydaje się obecnie czymś normalnym – ale nie musi tak być. Wiele regionalnych projektów wykazało, że agroekologiczne praktyki rolnicze są realną alternatywą. Jednak transformacja może się powieść tylko wtedy, gdy rządy i społeczność międzynarodowa ustalą odpowiednie priorytety. Szczególnie ważne jest podnoszenie świadomości na temat zagrożeń związanych z pestycydami i naciskanie na rozwój niechemicznych alternatyw. Kluczowe elementy to finansowanie badań oraz gromadzenie i rozpowszechnianie informacji na temat realnych możliwości zastąpienia HHP, począwszy od ekologicznych i agrotechnicznych, po biologiczne środki ochrony roślin, a w ostateczności restrykcyjne stosowanie biopestycydów.
FAO zaleciła stopniowe wprowadzanie zakazu stosowania HHP już w 2006 r. Opracowanie bezpieczniejszych propozycji środków ochrony roślin jest zadaniem Strategicznego Podejścia do Międzynarodowego Zarządzania Chemikaliami (SAICM), inicjatywy, która ma na celu ograniczenie stosowania wysoce niebezpiecznych pestycydów. Niemniej jednak nadal nie ma globalnie wiążących ram prawnych regulujących rynek pestycydów w pełnym zakresie – od produkcji przez stosowanie aż po utylizację, ani konkretnych terminów wycofania HHP.