Rolnictwo ekologiczne i agroekologia – komplementarne podejścia do zrównoważonych systemów żywnościowych w Niemczech

Niemcy mają długą tradycję rolnictwa ekologicznego, które jest wspierane przez ugruntowany system certyfikacji i szeroko znane zarówno wśród producentów i producentek, jak i konsumentów i konsumentek. Natomiast agroekologia – ze swoim kompleksowym, holistycznym podejściem do rolnictwa i systemów żywnościowych – pozostaje w Niemczech mniej znana. W konsekwencji nie stała się jeszcze znaczącą koncepcją, zwłaszcza wśród rolników i rolniczek oraz przetwórców i przetwórczyń. Praktykom brakuje jasnych ram pozwalających zorientować się w zasadach przewodnich agroekologii, łączących wymiary ekologiczny, społeczny, ekonomiczny i polityczny.

W niniejszym artykule przyglądamy się obecnej sytuacji i praktycznemu zastosowaniu agroekologii w Niemczech i badamy, w jaki sposób połączenie jej z rolnictwem ekologicznym mogłoby nadać impetu pilnie potrzebnej transformacji systemów żywnościowych.

Rolnictwo ekologiczne w Niemczech  

Rolnictwo ekologiczne pojawiło się w Niemczech w XX wieku jako odpowiedź na kryzysy ekologiczny i gospodarczy. Pierwsi pionierzy i pierwsze pionierki zdecydowali się unikać określonych środków produkcji takich jak syntetyczne pestycydy i skupili się na praktykach obejmujących zamknięte obiegi składników odżywczych, korzystając z nawozów naturalnych produkowanych w gospodarstwie, a także łącząc ze sobą chów zwierząt, uprawy polowe i wykorzystanie użytków zielonych. Względy ekologiczne i rosnące poczucie odpowiedzialności wobec środowiska oraz konsumentów i konsumentek również odegrały ważną rolę. Kluczowa motywacja pionierów i pionierek rolnictwa ekologicznego – ścisły związek między dobrostanem gleb, roślin, zwierząt, ludzi i całego ziemskiego ekosystemu – znajduje odzwierciedlenie w stosowanych przez nich praktykach takich jak płodozmian, kompostowanie i używanie ekologicznych środków produkcji. 

Kompleksowy, obowiązujący w całej UE system certyfikacji, wraz z dodatkowymi standardami prywatnymi oferowanymi przez stowarzyszenia rolników ekologicznych, zapewniają konsumentom i konsumentkom wysoką jakość produktów i bezpieczeństwo. System ten gwarantuje między innymi, że w rolnictwie ekologicznym nie korzysta się z nawozów sztucznych, substancji chemicznych takich jak pestycydy czy też organizmów modyfikowanych genetycznie (GMO). Stale rozrastające się wymogi dokumentacyjne i kontrole gospodarstw, młynów, piekarni, mleczarni i wielu innych zakładów produkujących żywność ekologiczną wiążą się jednak z obciążeniami biurokratycznymi i finansowymi, co może stanowić wyzwanie w szczególności dla mniejszych przedsiębiorstw.

Rolnictwo ekologiczne oraz produkcja żywności ekologicznej i handel taką żywnością są dzisiaj dobrze ugruntowane i cieszą się szerokim uznaniem. Niemcy to zarówno największy rynek zbytu w Europie, jeśli chodzi o produkty ekologiczne, jak i ich wiodący producent, biorąc pod uwagę produkcję całkowitą. Rząd niemiecki wyznaczył ambitny cel, który zakłada, że do 2030 r. rolnictwo ekologiczne będzie obejmować 30% gruntów rolnych kraju. W 2023 r. udział gruntów użytkowanych w sposób ekologiczny we wszystkich gruntach rolnych wynosił około 11%. Mimo stałego wzrostu wyznaczony przez Niemcy cel 30% oraz wyznaczony przez UE cel 25% pozostają daleko poza zasięgiem. Jednak nawet gdyby Niemcom udało się osiągnąć swój cel, 70% gruntów rolnych i tak nadal byłoby uprawianych w sposób konwencjonalny. By dostosować się do licznych występujących równolegle kryzysów na skalę globalną, również rolnictwo konwencjonalne musi się zatem stać bardziej zrównoważone, a tym samym odporniejsze.

Stan agroekologii w Niemczech 

W niemieckim kontekście agroekologia opiera się na zasadach ekologii. Z rolnictwem ekologicznym łączą ją podstawowe rozumienie uprawianej ziemi jako ekosystemu, starania na rzecz ograniczenia stosowania zewnętrznych środków produkcji o charakterze przemysłowym, minimalizowanie negatywnych skutków dla środowiska oraz poprawa bioróżnorodności, a także dobrostanu zwierząt i gleb. Kluczowe elementy agroekologii, definiowane jako „nauka, ruch i praktyka” 1, wykraczają jednak poza ekologiczny wymiar rolnictwa ekologicznego. Agroekologia nie jest sztywno określonym modelem, lecz dynamicznym procesem napędzającym społeczno-ekologiczną transformację systemów żywnościowych, w ramach którego obowiązuje 13 zasad agroekologii ustalonych przez Grupę Ekspertów Wysokiego Szczebla ds. Bezpieczeństwa Żywnościowego i Wyżywienia w Rzymie (HLPE). Chodzi o stworzenie systemu, który będzie sprawiedliwy pod względem społecznym, z uczciwymi zarobkami dla osób zatrudnionych w rolnictwie i uczciwymi cenami dla gospodarstw rolnych oraz zakładów przetwórczych. Istotne są także współpraca na szczeblu lokalnym między różnymi etapami łańcucha wartości oraz partycypacyjny model podejmowania decyzji. 

W agroekologii podkreśla się znaczenie zaufania i lokalnych relacji opartych na odpowiedzialności społecznej i ekologicznej oraz samodzielnego nakładania na siebie obowiązujących uregulowań przy wiodącej roli producentów i producentek. Promując ścisłe związki między osobami produkującymi żywność oraz konsumentami i konsumentkami, agroekologia często wzmacnia rynki lokalne i regionalne. Będąc podejściem holistycznym, obejmuje nie tylko praktyki rolnicze, ale również dalsze etapy produkcji żywności i szerszego systemu żywnościowego.

Agroekologia jest źródłem wytycznych i zasad pozwalających zapewnić system żywnościowy oparty na różnorodności, niezależności i samostanowieniu dla wszystkich zaangażowanych. Jej celem jest osiągnięcie suwerenności żywnościowej i urzeczywistnienie prawa do żywności odpowiedniej jakości.

Kluczowe zasady dotyczące rozwoju struktur agroekologicznych w Niemczech to:

• uwzględnienie produktywności całego systemu żywnościowego zamiast skupiania się wyłącznie na plonach z hektara wyliczanych dla poszczególnych odmian;
• dywersyfikacja produkcji oraz promowanie pozytywnych interakcji i synergii między roślinami, zwierzętami, glebą, wodą i ludźmi, co prowadzi do bardziej zróżnicowanej diety, a także większej stabilności produkcji w obliczu wpływów zewnętrznych czy czynników stresogennych takich jak ekstremalne warunki pogodowe czy dynamika rynku;
• łączenie tradycyjnej wiedzy lokalnej z wiedzą naukową;
• poszerzanie i wymiana wiedzy oraz doświadczeń na wszystkich etapach łańcucha wartości – od hodowli po końcowy produkt spożywczy;
• unikanie stosowania zewnętrznych środków produkcji takich jak agrochemikalia czy GMO, ponieważ zagraża to bioróżnorodności i ekosystemom, wypiera tradycyjne gatunki, zwiększa zużycie herbicydów oraz uzależnia od wielkich korporacji biotechnologicznych, co stoi w sprzeczności wobec agroekologicznych wartości takich jak niezależność i samostanowienie.

Agroekologia jako koncepcja holistyczna wciąż jest w Niemczech stosunkowo nieznana. Nawet osoby, które wdrażają różne zasady agroekologii w swojej pracy, często nie znają tego pojęcia i koncepcji, która leży u jego podstaw. Inaczej niż w krajach takich jak Brazylia czy Indie, w Niemczech nie ma obecnie widocznego, szerokiego ruchu społecznego na rzecz agroekologii. Koncepcję tę często postrzega się jako istotną przede wszystkim dla Globalnego Południa czy też jako dyscyplinę naukową. Poszczególne osoby ze świata nauki, praktyki i społeczeństwa obywatelskiego stosują już jednak praktyki agroekologiczne w ramach indywidualnych projektów, najczęściej w ogóle nie posługując się tym pojęciem.

Projekt VORWERTS: Zrównoważone rolnictwo dzięki uprawom mieszanym 

Konkretny przykład agroekologii w praktyce to niemiecki projekt VORWERTS, który skupia się na produkcji i przetwórstwie pszenicy na mąkę do pieczenia, uprawianej razem z grochem. Ta oparta na współpracy inicjatywa łączy rolników ekologicznych i rolniczki ekologiczne, młynarzy i młynarki, piekarzy i piekarki, konsumentów i konsumentki oraz naukowców i naukowczynie w celu opracowania – w ramach otwartego procesu współtworzenia – innowacyjnych rozwiązań będących odpowiedzią na wyzwania, jakie stawia przed rolnictwem zmiana klimatu. W ramach projektu ocenia się wydajność agronomiczną i przydatność do pieczenia upraw mieszanych (zbóż i roślin strączkowych) w porównaniu z konwencjonalną uprawą pszenicy, koncentrując się na optymalizacji procesów oddzielania ziarna, czyszczenia, mielenia i przetwarzania. 

Podczas gdy głównym celem jest optymalizacja produkcji pszenicy na mąkę do pieczenia, obserwuje się też znaczące zainteresowanie włączeniem mąki z roślin strączkowych. Piekarze i piekarki będą eksperymentować, stosując w swoich przepisach różne proporcje mąki grochowej, i przeprowadzać oceny sensoryczne uzyskiwanych wyników. Aby zidentyfikować potencjał optymalizacji procesu, pszenica z mieszanego systemu upraw będzie przetwarzana i sprzedawana przez piekarnie w ramach dwóch kampanii. Ponadto zostaną przeprowadzone badania sprzedaży i ankiety, aby sprawdzić, na ile konsumenci i konsumentki akceptują „chleb z upraw mieszanych”.

Synergie w ramach kształtowania zrównoważonych systemów żywnościowych przyszłości 

W czasach, kiedy rolnictwo przemysłowe doprowadziło do degradacji środowiska, utraty bioróżnorodności i nierówności społecznych, agroekologia i rolnictwo ekologiczne oferują dwie komplementarne ścieżki, prowadzące do bardziej zrównoważonej przyszłości. Agroekologiczne zasady mogą wzbogacić rolnictwo ekologiczne, zachęcając do bardziej holistycznego spojrzenia, łączącego względy społeczne i polityczne oraz rozszerzającego perspektywę o skutki dotyczące nie tylko samego gospodarstwa, ale też krajobrazu i społeczeństwa. System oparty na zaufaniu i lokalne relacje w połączeniu z odpowiedzialnością społeczną i ekologiczną obejmują również mniejszych producentów i mniejsze producentki żywności, którzy nie mogą sobie pozwolić na certyfikację, nie są w stanie uporać się z biurokracją i nie identyfikują się z wizerunkiem rolnictwa ekologicznego. Agroekologia ma więc potencjał, aby przyśpieszyć przejście w kierunku zrównoważonych praktyk rolniczych na obszarze większym niż dotychczasowy cel 30% gruntów uprawnych w Niemczech. Ekologiczna certyfikacja może z kolei dać gospodarstwom agroekologicznym przewagę rynkową, pozwalając docierać do konsumentów i konsumentek, którzy preferują produkty ekologiczne z certyfikatem. Elementem wspólnym obu podejść jest zobowiązanie na rzecz zrównoważonego rozwoju, ochrony środowiska i ograniczenia zewnętrznych środków produkcji w rolnictwie. Łącząc mocne strony obu systemów, rolnicy i rolniczki mogą tworzyć odporne krajobrazy rolnicze, które są przystosowane do lokalnych uwarunkowań i karmią planetę oraz zamieszkujących ją ludzi.