Rybnik rozwija politykę żywnościową łącząc działania edukacyjne ze wsparciem osób w trudnej sytuacji życiowej. To jeden z wielu przykładów progresywnych rozwiązań – protopii – rozwijanych w polskich samorządach, które przedstawiamy wraz z CoopTech Hub w raporcie Miasta dla suwerenności żywnościowej.
Kuchnie społeczne
Jedną z inicjatyw miasta są kuchnie społeczne, które stały się praktycznym narzędziem walki z ubóstwem, marnowaniem żywności i wykluczeniem. Pomysł na rozwój kuchni społecznych w Rybniku powstał z potrzeby wsparcia osób w kryzysie bezdomności. Pomoc żywnościowa przekazywana w ramach Europejskiego Funduszu Pomocy Najbardziej Potrzebującym (FEAD), głównie w postaci produktów suchych wymagających gotowania – jak makaron czy ryż – nie spełniała swojej roli. Osoby bez dostępu do zaplecza kuchennego nie miały gdzie przygotować ciepłych posiłków. Aby odpowiedzieć na ten problem, w październiku 2022 r. miasto otworzyło pierwszą kuchnię społeczną przy rybnickim Miejskim Ośrodku Pomocy Społecznej – Wspólny stół.
Wspólny stół to miejsce, w którym osoby potrzebujące mogą przygotować i zjeść posiłek – samodzielnie lub z pomocą pracujących w MOPS, wolontariuszy i wolontariuszek – korzystając z własnych produktów lub żywności przekazywanej przez Banki Żywności i lokalne restauracje.
Kuchnię społeczną stworzono przede wszystkim z myślą o osobach doświadczających bezdomności, jednak szybko okazało się, że korzysta z niej znacznie szersze grono. Odwiedzać zaczęły ją osoby o niskich dochodach, szczególnie seniorzy i seniorki, którzy z powodu rosnących kosztów energii musieli ograniczyć gotowanie w domach. Wspólny stół stał się stałym miejscem spotkań i integracji w dzielnicy. Kuchnia gości osoby samotne, niezamożne, dotknięte ubóstwem energetycznym, z doświadczeniem uchodźczym, które wspólnie przygotowują i spożywają posiłki.
Wspólny stół to także punkt dystrybucji posiłków dla osób potrzebujących. Działająca przy kuchni społeczna lodówka jest regularnie uzupełniana daniami przygotowywanymi przez uczniów i uczennice z niepełnosprawnościami z Rybnickiego Centrum Edukacji Zawodowej, którzy kształcą się w zawodach kucharz i technik żywienia. Gotują oni wyłącznie z żywności, z krótkim terminem przydatności odbieranej przez lokalne NGO z rybnickich sklepów wielkopowierzchniowych. Osoby uczniowskie przygotowują tygodniowo około stu trzydaniowych obiadów. Posiłki trafiają do Wspólnego stołu i sieci miejskich lodówek społecznych, dostępnych przez całą dobę. Odbiorcami posiłków są osoby starsze, niezamożne i te, którym z różnych przyczyn trudno jest samodzielnie gotować. W ten sposób kuchnie społeczne wraz ze szkołą zawodową ratują przed zmarnowaniem ok. 700 kg żywności miesięcznie.
Gotowe dania są pakowane w szklane krauzy – czyli po śląsku słoiki – które mieszkańcy przekazują do kuchni społecznych i DPSów w ramach miejskiej akcji „Uwolnij krauzy z piwnicy”. Słoiki są myte i wyparzane w miejskich kuchniach społecznych, a następnie włączane ponownie do obiegu. Szlaki rybnickich słoików są zawiłe – nadwyżki posiłków w szklanych słoikach przekazują także lokalne restauracje, szkoły i przedszkola. Można je znaleźć w miejskich lodówkach społecznych. Dystrybucja żywności w tym modelu nazywana jest w Rybniku „Krauzą smakowitości”, akcję zainicjowała lokalna Fundacja DOBROstka.
Sukces Wspólnego stołu zachęcił do zwiększenia skali działania. W maju 2025 r. w Rybniku działa już sześć kuchni społecznych i siedem lodówek, tzw. „jadłodzielni”. Miasto planuje otwarcie kolejnych dwóch punktów przy miejskich Centrach Aktywności Lokalnej. Rozwój kuchni społecznych finansowany jest ze środków Funduszu Sprawiedliwej Transformacji jako jedno z narzędzi walki z ubóstwem energetycznym.
Wielorazowe naczynia w rybnickiej gastronomii
Miasto Rybnik wprowadza rozwiązania ograniczające ilość odpadów pochodzących z jednorazowych naczyń i opakowań na żywność. Pierwszym krokiem były wielorazowe kubki, które od 2018 roku pojawiły się na miejskich wydarzeniach – wydawane mieszkańcom za kaucją 10 zł, stały się alternatywą dla kubków jednorazowych. Na podstawie tych doświadczeń zdecydowano o rozszerzeniu tego modelu również na lokalną gastronomię.
Pierwszym lokalem, który wdrożył system zwrotnych naczyń wielorazowych, było Bistro z Ikrą. Bistro prowadzi spółdzielnia socjalna, w której miasto posiada 50% udziałów. Bistro zatrudnia osoby zagrożone wykluczeniem społecznym, większość pracowników i pracownic stanowią osoby z niepełnosprawnością. Posiłki serwowane są tu także na miejscu, ale większość dań przygotowywanych jest na wynos. Dzięki współpracy z miastem w miejsce styropianowych opakowań wprowadzono wielorazowe naczynia kaucjonowane. Kaucja za opakowanie wynosi 15 zł. Klienci zwracają pojemniki do lokalu, gdzie są myte i ponownie wykorzystywane.
System działa od 2021 roku i stopniowo rozszerza się na kolejne punkty gastronomiczne w Rybniku. Zakup naczyń i wdrożenie rozwiązania możliwe było dzięki wsparciu z europejskiego projektu StartKIT.
Zmiana żywienia w DPS i placówkach opiekuńczych
Rybnik stopniowo zmienia sposób żywienia w miejskich placówkach publicznych. Na pierwszy krok w tym kierunku pozwolił udział w międzynarodowym projekcie StartKIT. W latach 2020–2021 odbył się cykl szkoleń dietetycznych i kulinarnych w Miejskim Domu Pomocy Społecznej (MDPS). Początkowo dla personelu kuchennego, później także dla innych pracowników i pracownic MDPS. Szkolenia – prowadzone we współpracy z Instytutem Nauk o Żywieniu Człowieka Szkoły Główną Gospodarstwa Wiejskiego (SGGW) w Warszawie – dotyczyły zrównoważonej diety, potrzeb żywieniowych osób starszych i chorych, niemarnowania jedzenia. Uczestnicy i uczestniczki poznawały też nowe roślinne przepisy, a podopieczni MDPS zostali zaproszeni na degustację przygotowanych potraw. Wprowadzono nowe jadłospisy i zmieniono podejście do gotowania – zrezygnowano z przetworzonych produktów, takich jak sosy w proszku. W menu pojawiło się więcej sezonowych warzyw.
Zmiany objęły także zamówienia publiczne. W pierwszym roku ograniczono zużycie mięsa o 200 kg, zastępując je m.in. warzywami strączkowymi. Dzięki temu udało się wygospodarować środki na pierwszy w Rybniku przetarg na zakup certyfikowanych produktów ekologicznych – sezonowych owoców, który został przeprowadzony przy wsparciu SGGW. Zamówienia udaje się udoskonalać z roku na rok dzięki zaangażowaniu personelu i urzędu miasta. W 2024 roku zrezygnowano z jajek klatkowych o numerze „3” na rzecz jaj pochodzących z chowu ściółkowego, znakowanych numerem „2”. W ten sposób metodą małych kroków rybnicki MDPS zmienia na lepsze standardy żywienia i modyfikuje odpowiednio zamówienia publiczne.
W działania projektowe StartKIT włączono także wybrane szkoły, przedszkola i zespół rybnickich żłobków. W placówkach opiekuńczych również przeprowadzono szkolenia dla osób pracujących w kuchni przy współpracy z dietetykami i dietetyczkami Fundacji „Szkoła na widelcu”. Edukacja personelu zapoczątkowała stopniowe zmiany w jadłospisach i zamówieniach publicznych. Zaangażowanie intendentek i specjalistek ds. zamówień publicznych zmienia sposób myślenia o posiłkach w instytucjach publicznych.
Miasta dla suwerenności żywnościowej
--
Obejrzyj nagranie z Kongresu „Miasta dla suwerenności żywnościowej” i posłuchaj o inicjatywach realizowanych w Rybniku, Wrocławiu, Krakowie, Grodzisku Mazowieckim i w innych miastach Polski:
Dowiedz się więcej o Koalicji dla Suwerenności Żywnościowej Miast