Ponad pięć lat temu Parlament Europejski przyjął dyrektywę w sprawie energii ze źródeł odnawialnych. Szansą na osiągnięcie 3 x 20 jest energetyka obywatelska. Europejski Komitet Ekonomiczno-Społeczny (EKES) ocenił w 2014 roku warunki niezbędne do jej rozwoju: zaangażowanie społeczne we wdrażanie energetyki obywatelskiej oraz mechanizmy wsparcia ze strony władz. Jak wynika z analizy "Odmienić przyszłość energetyki. Społeczeństwo obywatelskie jako główny podmiot produkcji energii ze źródeł odnawialnych" utrzymuje się duże zainteresowanie i potencjał przeprowadzenia obywatelskiej transformacji energetycznej ku zdecentralizowanej i zrównoważonej produkcji energii przy odpowiednich warunkach regulacyjnych.
We wszystkich sześciu odwiedzanych krajach - Polsce, Bułgarii, Niemczech, Francji, Wielkiej Brytanii i na Litwie - przedstawiciele społeczeństwa obywatelskiego dostrzegali możliwości biznesowe i byli żywo zainteresowani uczestnictwem w produkcji opartej na energii odnawialnej, tak by generować przychody i móc zatrzymać je na poziomie lokalnej wspólnoty. Tam, gdzie stworzono sprzyjające ramy polityczne, mali producenci szybko weszli na rynek, stając się główną siłą napędową rozwoju energii odnawialnej, i odmienili krajobraz rodzimej energetyki. Na podstawie badań przeprowadzonych w Polsce, Bułgarii, Niemczech, Francji, Wielkiej Brytanii i na Litwie sformułowane szereg zaleceń wspierających rozwój energetyki odnawialnej. Konieczne jest planowanie produkcji energii uwzględniające skutki społeczne, środowiskowe i zdrowotne oraz wpływ na przyszłe pokolenia.
Raport EKES "Odmienić przyszłość energetyki"
Analiza pozwoliła zidentyfikować kilka świetnych przykładów strategii zaangażowania wspólnoty, uproszczonych procedur administracyjnych, zachęt finansowych i ułatwionego dostępu do sieci i do rynków dla małych producentów energii ze źródeł odnawialnych. W żadnym państwie członkowskim zespół nie znalazł spójnie wdrożonej strategii rządowej nastawionej na wzmocnienie pozycji społeczeństwa obywatelskiego i utworzenie równych warunków działania w dziedzinie energetyki obywatelskiej opartej na źródłach odnawialnych. Wręcz przeciwnie, brak stabilności politycznej i niedawne reformy ramy prawnych w zakresie odnawialnych źródeł energii we wszystkich poddanych analizie państwach doprowadziły do większej niepewności, niechęci do podejmowania nowych inwestycji i obawy zainteresowanych stron dotyczących przyszłości energetyki obywatelskiej. Tam, gdzie skomplikowane i długotrwałe procedury uzyskiwania licencji są połączone z ciągle zmieniającymi się regułami udzielania wsparcia, gdzie zasady wejścia na rynek dyskryminują małych producentów i gdzie w niektórych przypadkach na energię odnawialną nakłada się nowe podatki i opłaty, małych i średnich producentów stawia się na wyraźnie gorszej pozycji w porównaniu z producentami energii na wielką skalę.
W analizie EKES-u stwierdzono pilną potrzebę nadania wyraźnie priorytetowego charakteru wsparciu dla zdecentralizowanego produkowania energii ze źródeł odnawialnych przez obywateli. Władze krajowe, lokalne i regionalne powinny ustanowić cele w zakresie rozwoju energetyki obywatelskiej, zwłaszcza z myślą o włączeniu jej w lokalne ramy planowania w dziedzinie energii ze źródeł odnawialnych.
Korzyści
Energetyka obywatelska to nie tylko szansa na zatrzymanie zmian klimatycznych czy alternatywa dla paliw kopalnych, które w wielu państwach europejskich są na wyczerpaniu. Ponadto zwiększa akceptację społeczności lokalnych dla infrastruktury energii odnawialnej oraz wzmacnia poparcie dla procesu transformacji i zaangażowanie, odblokowuje również pilnie potrzebne fundusze przeznaczone na transformację sektora energetyki, przyczynia się do wspólnych korzyści społeczno-gospodarczych oraz utrzymuje wartość dodaną dla społeczności. Z polskiej perspektywy to przede wszystkim okazja na uniezależnienie się od importu paliw z rejonów politycznie niestabilnych, lepsze dostosowanie dostaw do popytu, tworzenie nowych miejsc pracy.
Wyzwania
Społeczności, organizacje społeczeństwa obywatelskiego i osoby prywatne pragną stać się producentami energii odnawialne – wynika z rozmów przeprowadzanych przez badaczy. Tymczasem przed chętnymi piętrzą się trudności: brak stabilności politycznej, wprowadzające chaos ciągłe reformy regulacji prawnych, brak pewności co do cen sprzedaży prądu, brak dialogu z władzami, i wreszcie, brak uznania polityków dla energii ze źródeł odnawialnych, a w efekcie brak strategii w poszczególnych krajach.
Główne zalecenia
- Stworzenie równych warunków działania dla odnawialnych źródeł energii
- Wycofania szkodliwych i nieefektywnych subwencji dla paliw kopalnych,
- Zdecentralizowana obywatelska energetyka odnawialna priorytetem politycznym na szczeblu lokalnym, krajowym i unijnym
- Koszty przyłączenia instalacji energetyki obywatelskiej do sieci i czas oczekiwania na to przyłączenie muszą być utrzymane w rozsądnych granicach
- Punkty kompleksowej obsługi powinny prowadzić doradztwo dla drobnych inwestorów, począwszy od studium wykonalności i etapu planowania aż do wdrażania.
- Energia elektryczna wyprodukowana z odnawialnych źródeł musi być wprowadzana do sieci na zasadzie pierwszeństwa
- Obywatelska energetyka odnawialna powinna być zwolniona z procedur, takich jak wymóg bezpośredniej sprzedaży, które są nieproporcjonalnym obciążeniem biurokratycznym, kosztami i źródłem niepewności.
- Wsparcie dla obywatelskiej energetyki odnawialnej poprzez taryfy gwarantowane, mechanizmy zarządzania energią pozwalającymi reagować na wahania, np. za pomocą opomiarowania netto, inteligentne sieci i zwiększenie pojemności magazynowych
- Strategie, programy finansowania i środki wsparcia na szczeblu unijnym, krajowym, regionalnym i lokalnym powinny być monitorowane i poddawane przeglądowi przy aktywnym udziale społeczeństwa obywatelskiego
- Zainicjowanie przejrzystego dialogu na temat cen energii, kosztów i korzyści
- Opracowanie krajowych strategii w zakresie przemian społecznych w rozwój odnawialnych źródeł energii, aby zapewnić płynną transformację, przekazywać umiejętności wymagane w nowych miejscach pracy, gwarancja sprawiedliwej dystrybucji kosztów wsparcia dla energetyki obywatelskiej
- Planowanie produkcji energii powinno uwzględniać skutki społeczne, środowiskowe i zdrowotne oraz wpływ na przyszłe pokolenia.
Jak pomóc polskiej awangardzie OZE?
Dość częstym, populistycznym argumentem przeciwników OZE są wysokie koszty produkcji prądu. Tymczasem przykład Niemiec pokazuje, w jak krótkim czasie wzrost produkcji może przełożyć się na obniżenie kosztów. Siedem lat temu Niemcy z jeden kilowat „zielonej” energii płacili 48 centów. Dziś ta sama ilość energii kosztuje ich zaledwie 12 centów. Eksperci są zdania, że ceny energii z odnawialnych źródeł mogą spaść na tyle, by z powodzeniem konkurować z węglem czy gazem. Podkreślają jednak, że, o ile państwa UE nie wprowadzą jednolitych strategii dotyczących OZE, nigdy do tego nie dojdzie, a wysoka cena energii z OZE będzie zarówno przyczyną, jak i skutkiem zatrzymania rozwoju OZE.
Gros obaw wiąże się też z kosztami remontów polskiej sieci energetycznej, która jest obecnie w bardzo złym stanie, a która musiałaby zostać zmodernizowana w przypadku rozrostu energetyki obywatelskiej. Znamienny jest tu przykład województwa Podlaskiego. Stworzenie ekologicznej energetyki lokalnej na tym terenie kosztowałoby wg szacunków 30-60 miliardów złotych. Czy to dużo? Nie, jeśli weźmiemy pod uwagę, że ten region wydaje ponad 5 miliardów złotych rocznie na import energii zza wschodniej granicy.
W Polsce w latach 2007- 2011 r. 70 -75% wszystkich certyfikatów ekologicznych trafiło do elektrowni węglowych, zwiększając ich zyski, a jednocześnie zmniejszając ceny tych certyfikatów. Ta obniżka uderzyła z kolei w urządzenia energetyki wiatrowej i sprawiła, że stały się finansowo nieopłacalne.
Nadszedł czas na wprowadzenie silnego, stabilnego i spójnego systemu struktur wsparcia obywatelskiej energetyki odnawialnej, aby Europa przestawiła się na gospodarkę niskoemisyjną. Za przykład może posłużyć niemiecka ustawa o energii odnawialnej (EEG), zawierająca zasadnicze instrumenty dotyczące ułatwionego dostępu do sieci, priorytetowego traktowania odnawialnych źródeł energii, sprzedaży prowadzonej przez operatorów sieci oraz taryf gwarantowanych przez 20 lat. Ustawa zapewniła doskonały poziom bezpieczeństwa inwestycji i umożliwiła szybszy niż przewidywano rozwój energetyki obywatelskiej.
OZE w Europie
Końcowe zużycie energii elektrycznej z odnawialnych źródeł energii osiągnęło poziom 23,5% w 2012 r. O wiele wolniej zachodzi postęp w zakresie wykorzystania energii ze źródeł odnawialnych w sektorze energii cieplnej i chłodniczej – 15,6% w 2012 r. Choć produkcja energii odnawialnej w UE opiera się głównie na biomasie (46%) i elektrowniach wodnych (16%), to coraz powszechniejsze są nowe rodzaje odnawialnych źródeł energii, takich energia fotowoltaiczna i wiatrowa, stwarzające nowe możliwości dla zaangażowania społeczeństwa obywatelskiego.
Według danych Eurostatu, gospodarki państw Unii Europejskiej są nadal uzależnione są od importu paliw kopalnych ze Wschodu. Udział energii z odnawialnych źródeł najwyższy jest w Szwecji – ponad 50 proc., najniższy na Malcie – poniżej 1 proc. Polska nie wypada w tym zestawieniu najlepiej – w marcu 2014 roku nieco ponad 10 proc. wytwarzanej energii pochodziło z odnawialnych źródeł. To mniej niż na Łotwie (45 proc.), w Rumunii (niemal 25 proc.), czy w Bułgarii (ponad 15 proc.).
Raport zwraca też uwagę na nadal kluczową, a wciąż nierozwiązaną kwestię -spółdzielnie energetyczne. Niestety polskie prawo, nawet w jego najnowszej odsłonie, czyli ustawie o OZE ze stycznia 2015 roku, nie przewiduje tego rodzaju przedsięwzięć. Mieszkańcy jednego bloku czy osiedla nadal nie mogą więc wytwarzać prądu na własny użytek. W efekcie na terenie Niemiec działa ponad 800 spółdzielni energetycznych, a w Danii – 657. Powstanie pierwszej takiej spółdzielni w Polsce wciąż przed nami.
Analizę przeprowadził 9-osobowy zespół członków Centrum Monitorowania Rozwoju Zrównoważonego (CMRZ) i Sekcji Transportu, Energii, Infrastruktury i Społeczeństwa Informacyjnego (TEN) EKES-u. Trzon zespołu złożony był z trojga członków, którzy kierowali pracami i odwiedzili sześć państw członkowskich: Lutz Ribbe (koordynator całego projektu), Isabel Caño Aguilar i Brenda King; szerszy zespół składający się z sześciu członków, którzy pomogli przeprowadzić analizy przypadków w wybranych państwach członkowskich: Andrzej Chwiluk (Polska), Pierre-Jean Coulon (Francja), Tom Jones (Wielka Brytania), Vitas Mačiulis (Litwa), Georgi Stojew (Bułgaria) i Frank van Oorschot (Holandia).
EKES udziela zgody i zachęca do rozpowszechniania treści za podaniem źródła.