Wolność artystyczna

W nawiązaniu do myśli nobilisty Heinricha Bölla, iż „żadne państwo, żadne miasto, żadne społeczeństwo nie może definiować, czym jest wolność, gdyż jest to stan naturalny", Fundacja wsparła projekt dot. wolności artystycznej. We współpracy z Helsińską Fundacją Praw Człowieka realizujemy projekt skupiony na edukacji i poradnictwie prawnym dla osób związanych z kulturą i sztuką. Efektem dwóch warsztatów poświęconych prawnym aspektom wolności artystycznej jest broszura informacyjna  wzmacniająca środowisko twórcze w obliczu współczesnych form (auto)cenzury.

Motywacja autorek wynika z faktu, że do „Obserwatorium Wolności Mediów w Polsce” Helsińskiej Fundacji coraz częściej trafiają sprawy dotyczące ograniczania wolności artystycznej, które zgłaszają twórcy, dyrektorzy galerii, pracownicy ośrodków kultury. Jednocześnie, jak wykazały badania przeprowadzone przez organizację Indeks 73, osobom ze środowisk związanych z kulturą brakuje wiedzy na temat gwarancji prawnych chroniących swobodę działalności twórczej. W związku z tym, niniejszy poradnik jest adresowany do przedstawicieli_lek środowisk związanych z kulturą: artystów, kuratorów, krytyków sztuki. Jak napisał we wstępie dr Adam Bodnar: "Napisaliśmy go po to, aby wierzyli oni w sens i znaczenie art. 73 Konstytucji, gwarantującego wolność twórczości artystycznej. Społeczeństwo nie może sobie pozwolić na to, aby większość (polityczna, społeczna, religijna) uczyniła naszą wolność przedmiotem handlu, negocjacji czy głosowań. Artyści nie mogą spuszczać głowy, kiedy pozbawia się ich istoty ich zawodu, a więc działania w granicach wolności. Konstytucja RP jest od tego, aby w takich momentach powiedzieć politykom, lokalnym działaczom, radnym, burmistrzom, dyrektorom instytutów kultury: „sprawdzam”."

Przewodnik jest także efektem dwóch warsztatów poświęconych prawnym aspektom wolności artystycznej, które zostały przeprowadzone przez autorki w listopadzie 2014 r. w Galerii Labirynt w Lublinie oraz w Teatrze Ósmego Dnia w Poznaniu. W warsztatach wzięli udział artyści, pracownicy instytucji kultury, ale także lokalni urzędnicy mający wpływ na kształtowanie polityki kulturalnej. Rozmowy z uczestnikami warsztatów pozwoliły lepiej zdiagnozować najważniejsze problemy w obszarze swobody działalności twórczej.

W pierwszej części przewodnika przedstawiono podstawowe regulacje chroniące wolność twórczości artystycznej. Następnie omawiono przepisy, które mogą być wykorzystywane do tłumienia kontrowersyjnej obyczajowo czy niewygodnej politycznie sztuki. Zaliczają się do nich m.in. przepisy o ochronie uczuć religijnych, moralności, dobrego imienia i innych dóbr, z którymi niekiedy koliduje swoboda artystyczna. Autorki wyjaśniają, jak daleko – z prawnego punktu widzenia - artyst(k)a może posunąć się w sztuce i gdzie leżą granice, których przekraczać nie wolno. W kolejnym rozdziale wskazują, jakich argumentów mogą używać twórcy, aby odeprzeć zarzuty naruszenia prawa. Przedstawiamy też przykłady spraw, w których artystom udało się skutecznie przed takimi zarzutami obronić.

Publikacja ma służyć wzmocnieniu nie tylko tych artystów, którzy już doświadczają problemów prawnych. Jest adresowana także do tych twórców, którzy nie są pewni, czy mogą stworzyć dane dzieło lub wahają się, czy je zaprezentować, bojąc się odpowiedzialności. Autorki wskazują, że istnieją argumenty, wyroki uniewinniające, postępowania umorzone przez prokuraturę, na które można się powołać w razie kłopotów. Najpoważniejszym zagrożeniem dla wolności artystycznej nie są bowiem wcale stosunkowo rzadko orzekane wobec twórców kary, ale autocenzura w obawie przed grożącą sankcją.

Groźba pociągnięcia do odpowiedzialności to jednak nie jedyny przejaw cezury działalności artystycznej. Często przybiera ona formę bezpośredniej przemocy wobec artystów lub zakłócania ekspozycji ich utworów. W następnej części publikacji Dorota Głowacka i Dominika Bychawska-Siniarska radzą więc, jak należy reagować na rozmaite akty wandalizmu wymierzone w dzieła sztuki. Wyjaśniają ponadto, jak radzić sobie z przemocą werbalną i przeciwdziałać rozpowszechnianiu w internecie bezprawnych, nienawistnych wypowiedzi na temat artystów i ich prac. W ostatnim rozdziale poruszają kwestię nacisków politycznych na artystów i pracowników instytucji kultury oraz związany z tym problem nietransparentnego podziału środków publicznych na kulturę.

W przewodniku nie sposób było zająć się wszystkimi zagadnieniami, które ograniczają współcześnie swobodę działalności artystycznej, takimi jak np. cenzura ekonomiczna czy restrykcje wynikające z prawa autorskiego. Publikacja ta nie służy także krytyce obecnego stanu prawnego czy przedstawieniu postulatów wprowadzenia zmian w przyszłości. Mimo to, mamy nadzieję, że przewodnik wskaże artystom drogę wyjścia z najczęściej trapiących ich problemów, a także zwiększy świadomość obywatelską w zakresie wolności artystycznej.

Prezentacja broszury odbyła się m.in. podczas spotkania "Nasi okupanci. Obraza uczuć religijnych: teoria i praktyka" poświęconego obrazie uczuć religijnych Doroty Głowackiej z  Pawłem Hajnclem, artystą i happenerem oskarżanym o obrazę uczuć religijnych (1.04.2015, Świetlica Krytyki Politycznej w Łodzi). NAGRANIE AUDIO

Fragment recenzji  Profesora dr hab. Ireneusz C. Kamiński z Instytutu Nauk Prawnych PAN:

"Przygotowana przez Dorotę Głowacką i Dominikę Bychawską-Siniarską publikacja składa się z praktycznej dokumentacji prawniczej, skierowanej do twórców oraz osób zajmujących się prezentacją prac artystycznych. Stanowiąc „praktyczny przewodnik”, wypełnia lukę istniejącą w polskiej literaturze, brakowało bowiem przystępnego  opracowania, które określałoby, co artyst(k)om wolno, jak można się bronić w przypadku zarzutów sugerujących naruszenie na przykład kanonów moralności publicznej czy też uczuć religijnych innych osób, jak godzić sprzeczne wartości i dobra prawne.

Autorkom udało się w bardzo sprawny, czytelny i komunikatywny sposób przedstawić podstawowe standardy prawne (konstytucyjne i wynikające z prawa europejskiego, przede wszystkim Europejskiej Konwencji Praw Człowieka) oraz konteksty prawne (karne, cywilne i administracyjne), jakie mogą towarzyszyć kontrowersjom wokół prac artystycznych. W konsekwencji czytelnik/czytelniczka bez przygotowania prawnego ma do dyspozycji swoistą mapę drogową, pozwalającą  określić, jak się poruszać niełatwym obszarze prawnym.

Na podkreślenie zasługuje ilustrowanie poszczególnych standardów prawnych poprzez nie tyle przywoływanie abstrakcyjnych tez, ale przejrzyste rekapitulowanie konkretnych rozstrzygnięć sądów krajowych i międzynarodowych. Pozwala to na połącznie reguły prawnej z określonymi okolicznościami i kontrowersjami. Taka „żywa narracja” jest olbrzymią zaletą opracowania. Poza bardzo sprawną językową warstwą opracowania na docenienie zasługuje i warstwa graficzna, służąca wyróżnieniu kluczowych wątków oraz prezentacji pewnych zagadnień."