Nasz patron wnikliwie śledził stan społeczno-politycznych wolności w PRL. Szczególnie po wprowadzeniu stanu wojennego dążył do tego, by opozycyjni intelektualiści mieli głos i byli obecni w debacie publicznej. Jego postawa była w Niemczech wyjątkowa. Jako jeden z nielicznych podkreślał, że prawdziwa partycypacja w podejmowaniu decyzji politycznych wymaga obywatelskiego zaangażowania w politykę. A jak on działał na rzecz Polski pod reżimem komunistycznym?
Liliana Religa
Teksty Bölla odnoszące się do Polski obejmują okres 45 lat - do 1940 do 1985 roku, na który przypada śmierć pisarza. Pierwsze dokumenty to listy do rodziców i rodzeństwa z Bydgoszczy, dokąd został oddelegowany na miesiąc jako żołnierz Wehrmachtu. Dzięki polskim przyjaciołom, jak sam pisał, wiele się wtedy nauczył i miał okazję dokładnie przekonać się o skali terroru SS. Te obserwacje i przeżycia zostały później wykorzystane w opowiadaniu „Pociąg przybył punktualnie” obrazującej niszczycielski wpływ wojny na ludzką psychikę.
Podróż do Polski po odwilży październikowej
W 1956 roku, po złagodzeniu represyjnej polityki władz komunistycznych, Böll jako pierwszy pisarz Niemiec Zachodnich udał się do Polski na zaproszenie Związku Literatów Polskich. W Warszawie towarzyszyli mu: krytyk literacki Marcel Reich-Ranicki (wkrótce opublikujemy jego relację z tego spotkania), tłumaczka Wanda Kragen i pisarz Jan Dobraczyński. Podczas pobytu w Krakowie uczestniczył w zebraniu założycielskim Klubu Inteligencji Katolickiej oraz odwiedził dawny obóz koncentracyjny w Auschwitz. Po powrocie opublikował trzy reportaże skupiające się na wymiarze społecznym i coraz częściej recenzował polskich autorów. Jego dzieła były na bieżąco tłumaczone na polski (głównie przez Teresę Jętkiewicz) i wydawane przez różne wydawnictwa (szczegóły na stronie Życie i dorobek literacki Heinricha Bölla). Nierzadko spotykał się w Kolonii z polskimi osobistościami jak Władysław Bartoszewski czy Wiktor Woroszylski oraz udzielał wywiadów polskiej prasie.
Wsparcie dla polskiej opozycji
W związku z masowymi protestami przeciwko podwyżkom cen w 1976 roku Heinrich Böll wraz z Güntherem Grassem apelował w czasopiśmie L’76 do I sekretarza Edwarda Gierka o uwolnienie skazanych za udział w strajkach. Nasz patron wspierał polskich opozycjonistów także finansowo – przekazując Komitetowi Obrony Robotników (KOR) tantiemy ze sprzedaży polskiego wydania „Utraconej czci Katarzyny Blum” – oraz medialnie nagłaśniając antydemokratyczne posunięcia polskich władz. Poza nagłośnieniem tematu zależało Böllowi na zasygnalizowaniu zachodnioniemieckim mediom konieczności pomocy polskiemu społeczeństwu. Jednym z przykładów jego politycznego zaangażowania w Niemczech było poparcie rozpoczętej przez kanclerza Willego Brandta nowej polityki wschodniej, tzw. „zmiany poprzez zbliżenie”. W 1977 roku zorganizował w Kolonii spotkanie prasowe z udziałem Adama Michnika i Leszka Kołakowskiego o sytuacji w Polsce i zadaniach KOR-u. W tym samym roku przyszły noblista zgromadził około 700 osób na dyskusji „Intelektualiści, polityka i prawa człowieka”, w której głos zabrali m.in. Friedrich Dürrenmatt, Leszek Kołakowski i Władysław Bartoszewski. Na następnej konferencji wzywał do udzielenia wsparcia dla polskiej opozycji i solidaryzował się z internowanymi. W kolejnym liście protestacyjnym domagał się zaprzestania masowych aresztowań opozycjonistów, uwolnienia zatrzymanych oraz przywrócenia i poszanowania praw obywatelskich.
Reakcje po wprowadzeniu stanu wojennego
Wydarzenia z 13 grudnia 1981 roku wstrząsnęły Böllem. Jak oświadczył na konferencji prasowej: „czuję się częściowo sparaliżowany, odebrało mi mowę, nie znajduję słów, by opisać, co czuję”. Następnie odczytał apel, napisany wspólnie z prof. Etkindem i Jerzym Stroynowskim, do Międzynarodowej Organizacji Pracy o wysłanie bezstronnej komisji do Polski w celu zbadania „warunków, w jakich internowani i aresztowani żyją i umierają”. Ostro krytykował polityków za bezczynność wobec rozwoju wypadków w Polsce. Wezwał wszystkie partie i organizacje społeczne do włączenia się do tej akcji argumentując, że „nie chodzi tylko o Polskę, ale o wolność i ludzką godność”. W 1982 roku Böll był jednym z redaktorów antologii „Odpowiedzialność za Polskę”, w której zamieszczono m.in. relację z tej słynnej konferencji, która zapoczątkowała ogólnoniemiecką debatę o reakcjach na decyzję reżimu komunistycznego PRL. Jak odnotowano we wstępie do tej publikacji przewodniczący: „Ten samotny głos jasno wyraził to, co wielu osobom głos odebrało. Stan wojenny wywołał w Niemczech dyskusje o pokoju i wolności, które powinny były odbyć się wcześniej”. Antologia odzwierciedla różnorodne stanowiska obecne w debacie o Polsce – jak oceniają wydawcy: „od chłodnych analiz rodem z kręgów dyplomacji po emocjonalne i pełne oburzenia apele o solidarność”.
Ponadto Böll protestował przeciwko wprowadzeniu stanu wojennego w specjalnej rezolucji sformułowanej z Siegfriedem Lenzem, Sarah Kirsch i Wolfem Biermannem. Informował niemieckie media o losie Polaków i Polek, ich patriotyzmie i solidarności, oraz niestrudzenie nawoływał do zniesienia stanu wojennego. Przestrzegał przed milczeniem wynikającym, jego zdaniem, ze strachu przed „wtrącaniem się” w sprawy Polski. Böll był jednym z uczestników akcji pomocy „Mój polski gość”, w ramach której zachęcano obywatel(k)i Niemiec do zaproszenia Polaków i Polek na tydzień oraz do wpłat darowizn na ich rzecz. Zebrano ponad 1,3 milionów marek, które niemiecki Caritas przeznaczył na żywność i leki dla cierpiących dzieci, chorych i starszych.
W 1983 roku pisarz wnioskował do prokuratury PRL o włączenie zagranicznych obserwatorów do procesów karnych przeciwko Jackowi Kuroniowi, Adamowi Michnikowi, Henrykowi Wujcowi i Zbigniewowi Romaszewskiemu.
Zafascynowanie polską literaturą
Böll utrzymywał kontakt z polską sceną literacką poprzez Instytut Wydawniczy „PAX” od 1955 roku. Po zmianie swojego wydawcy na Kieperheuer & Witsch zajmował się też redakcją niemieckich wydań polskich autorów, m.in. „Zniewolonego umysłu” Czesława Miłosza. Z kolei w trzytomowym zbiorze dzieł galicyjskiego pisarza Josepha Rotha opublikował dwie recenzje nawiązujące do zmiennej wskutek rozbiorów historii Polski. Böll jest także autorem wstępu do niemieckiego wydania „Popiołu i diamentu” Jerzego Andrzejewskiego, recenzji książki Władysława Bartoszewskiego (która wkrótce ukaże się w naszym dossier) czy przedmowy do fotorelacji „Warszawskie getto” Joe’go Heydeckera. Więcej na temat zainteresowania Bölla polską literaturą można przeczytać w artykule prof. Leszka Żylińskiego.
Polska zajmowała ważne miejsce w umyśle i sercu Bölla. Nie szczędził słów i energii, by poprawić jej sytuację w obliczu nadużyć władz PRL. Dbał o to, by wezwanie do zaangażowania na rzecz pokoju, praw człowieka, wolności słowa i równości nie pozostało frazesem. Przez całe życie wprowadzał je w czyn uwrażliwiając i motywując innych, by poszli jego śladem. Dla Polski i innych państw w podobnej sytuacji.
Źródła:
Schäfer Markus [red.], 20014, „Heinrich Böll und Polen”, Heinrich-Böll-Stiftung: Berlin i Kolonia
Böll Heinrich, Duve Freimut, Staeck Klaus [red.], 1982, „Verantwortlich für Polen?‘, Rowoholt Taschenbuch Verlag GmbH: Hamburg
